prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

143
jednak, że gdybyśmy nawet nie posiadali tego dokumentu, trzeba byłoby
przyjąć rzeczowy charakter prawa bliższości. Wypływa ono z faktu
pokrewieństwa, które z kolei rodzi określony stosunek do rzeczy —
bliższość. Prawa tego nie tworzy żadna umowa, nie mogą go też w zasadzie
podważyć cudze obligacje 142 . Dwie przyczyny składają się na
brak większej liczby odpowiednich wzmianek źródłowych. W epoce
ksiąg sądowych sprzeciw wobec operacji majątkowej należało zgłosić
niemal natychmiast po jej dokonaniu 14S . Siłą rzeczy protest kierował się
najczęściej przeciwko pierwszemu nabywcy, ponieważ rzadko kiedy
nieruchomość przechodziła z rąk do rąk w tak krótkim czasie 144 . Z okresu
wcześniejszego posiadamy przede wszystkim przekazy źródłowe
odnoszące się do nabytków Kościoła. Ta instytucja zaś to manus mortua,
dlatego też nie było okazji do kierowania retraktu przeciwko osobom
trzecim.
Czy i jak dalece krępowały bliskich uprawnienia pozbywcy do alienowanej
nieruchomości W konfrontacji z tym pytaniem ogólnikowe
stwierdzenie, że retrahent przejmował prawa i obowiązki nabywcy,
w zasadzie słuszne, wymaga jednak dokładniejszego omówienia. Problem
sprowadza się do dwóch kwestii:'
1. Czy istniał retrakt zbywcy;
2. Czy zbywca, jako najbliższy do pozbytych dóbr, mógł skupić krewnego
— retrahenta.
142 Zob. Matuszewski, op. cit., s. 231.
143 Zob. niżej, s. 146 nn.
144 Mitkowski, szukając uzasadnienia kilkakrotnych zamian przez klasztor sulejowski,
przypuszcza, że celem tego mogła być między innymi chęć zniweczenia
prawa retraktu. Odsyła przy tym do Księgi henrykowskiej (Mitkowski, op. cit.,
s. 180). Powołany przezeń passus z tej Księgi dotyczy kupna wsi Ochla przez klasztor
od Boguszy i Pawła. Przypominamy, że swego czasu klasztor dał obu tym
braciom Ochlę za dział w Brukalicach (Ks henr., s. 300). Gdy bracia, nie mogąc
wyżyć z Ochli, oferowali jej kupno klasztorowi, zdaniem autora kroniczki „omnes
suaserunt dicentes, quia per hanc empcionem firmabatur claustro vestro sors illa
in Brucaliz, quam commutaverunt per ista in Ochla" (ibid., s. 304). Ten fragment
cytuje Mitkowski. W zasadzie rada jest niezrozumiała. Celem ewentualnego protestu
krewnych byłby zawsze ów dział w Brukalicach, bo to były dobra dziedziczne Boguszy
i Pawła. Ochlą jako nabytkiem mogli swobodnie lub swobodniej dysponować,
ewentualnie sprzeciw krewnych mógł objąć tak Brukalice, jak Ochlę. A jednak
rada była dobra, tylko Mitkowski zapomniał dodać, że ks. Przemysław zapewnił,
iż zastrzeże, by roszczenia krewniaków dotyczyły wyłącznie kupna Ochli, gdy
poprzednia zamiana ma pozostać niewzruszona (ibid., s. 304—305). Kolańczyk, który
przytacza opinię Mitkowskiego, dodaje od siebie, że taki łańcuch zamian komplikował
sytuację faktyczną i prawną retrahentów (Studia, s. 115, ods. 308). Trudno
przystać na ten pogląd. Jeżeli klasztor nabył dobra od A, następnie zaś zamienił
je z B, to nie zabezpieczał się przed retraktem krewnych B, a ponadto brał na
siebie obowiązek ewikcji wobec B, gdyby niepokoili go krewni A.