prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

186
leżyty interesów rycerstwa przed możnowładztwem ewentualnie chłopstwa
przed rycerstwem. Na ogół też, pomijając wypadki szczególnego
zagrożenia, prawo pierwokupu czy retraktu było dla krewnych mało
atrakcyjne 129 . Bliski nie miał przecież wpływu na kształtowanie najistotniejszych
punktów transakcji — warunków nabycia 130 . Realizowano
to prawo w formie retraktu z reguły na drodze sądowej. To zaś kosztowało
i nie dawało nawet pewności wygranej, choćby się miało bezsporny
tytuł prawny 131 .
W odniesieniu do możnowładztwa jako nabywcy prawo bliższości
było jeszcze bardziej bezsilne. Ta grupa bowiem dysponowała dostatecznymi
środkami nacisku, by uchronić się przed jego skutkami 132 . Dlatego
też, gdy mówimy, że możni byli niechętni tej instytucji, trzeba te
myśl sformułować jaśniej ł33 . Ich niechęć jest chyba zrozumiała, siła
zaś dostateczna, by radzić sobie w poszczególnych wypadkach bez próby
generalnego rozstrzygnięcia. Pamiętajmy przy tym, że to samo prawo
chroniło tę warstwę przed ekspansją majątkową Kościoła. Świadczą
o tym nader wymownie liczne przykłady procesów możnych z Kościołem
134 . Możnowładztwo na pewno było za wolnością alienacji, ale
129 Patrz wyżej, s. 128 nn. Stwierdzenie to ma jak najbardziej ogólny charakter.
Zdarzały się sytuacje, w których prawo bliższości przedstawiało jakąś wartość,
dlatego też mogło być przedmiotem sprzedaży. Stwierdza to wyraźnie art. „De
prescriptione propinquitatis acquisitae" Zwodu Goryńskiego z 1541 r.: „Quando
aliquis emit et aquirit propinquitatem redimendi aut revocandi hereditatem a quacunque
persona, non currit ei prescription ab emptione sed ab adprehensione
possessions et effectuali intromissione in eandem hereditatem, a qua possidens
pacifice triennio justum prescriptionem acquirit et perpetuam firmitatem" (IP,
s. 389). Na art. ten zwrócono już od dawna uwagę. Powołują go Maciejowski,
op. cit., t. IV, s. 403; Dunin, op. cit., s. 149, 156; Burzyński, O prawie bliższości,
s. 32; Dąbkowski, op. cit., t. II, s. 504. Russocki ponadto przytacza
zapiski z Metryki mazowieckiej, które mają świadczyć o alienacji prawa bliższości
już w pierwszej połowie XV w. (Formy, ods. 283, 285 na s. 278). Zapiski te jednak
nie są jednoznaczne. Treść ich jest najczęściej tego rodzaju, że właściciel pozbywa
dobra ze wszystkimi prawami „et cum propinquitate, que ad ipsum in posterum
quoquo modo pertineret" (MKM II, 279 z 1431 r.) lub po prostu „et cum propinquitate"
(MKM II, 274 z 1431 r.). Nie ma natomiast dowodu sprzedaży samej propinquitas.
130 Patrz wyżej, s. 128 nn.
131 Patrz wyżej, s. 134 nn.
132 Zob. Kolańczyk, Studia, s. 250; Sobociński, recenzja tej pracy,
RDSG XIII, 1951, s. 335.
133 O negatywnym stosunku możnowładztwa do prawa bliższości pisze pośrednio
Bardach gdy przyjmuje, że -chroniło ono warstwy feudalne przed potężnymi konkurentami
(Uwagi, s. 443; zob. też Adamus, Polska teoria rodowa, s. 52).
134 Zob. Kolańczyk, Prawo spadkowe, s. 159 nn.: tenże, Studia, s. 249 nn.