prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

153
trudno porównywać dane z XIII i XIV w. 208 Można śmiało twierdzić,
że retrakt wobec alienacji odpłatnych, możliwy tylko przy naruszeniu
zawartości mieszka, był równie rzadki w XIII, jak i XV w., pewne zaś
względy przemawiają za tym, że był nawet rzadszy 204 .
By obraz był bardziej pełny, należy przedstawić środki przedsiębrane
w celu zabezpieczenia trwałości nabycia. Wiele z nich posiadało charakter
ogólny, to znaczy miało zapobiegać każdemu wzruszeniu, bez względu
na tytuł prawny zgłaszanych pretensji. Były też takie, które wyraźnie
miały na celu ochronę nabywcy przed skutkami prawa bliższości. Zająć
się musimy tak jednymi, jak i drugimi. Niektóre z nich zostały już
przez nas omówione (dawność, fikcyjne darowizny) 205 , inne tylko sygnalizowane
(np. ekskomunika, groźba gniewu bożego).
a) Kościelne środki ochrony nabycia.
Ze względu na to, że w XIII w. niemal wyłącznym nabywcą nieruchomości
był Kościół, chronologicznie najwcześniejsze są kościelne
środki ochrony nabycia — od nacisku moralnego po ekskomunikę 206 .
Liczne fakty protestów świadczą, że środki te nie potrafiły odstraszyć
bliskich od dochodzenia swych praw, w każdym razie nie należy przeceniać
ich skuteczności 207 . Tracą one zresztą na znaczeniu z chwilą, gdy
kończy się ekspansja majątkowa Kościoła, a stronami w obrocie prawnym
ziemią stają się przede wszystkim członkowie społeczeństwa świeckiego
208 .
b) Pośrednictwo księcia w alienacjach.
Polegało ono na tym, że pozbywca przenosił prawo własności na
księcia, prosząc go, by ten przelał je z kolei już we własnym imieniu
na właściwego nabywcę. Ten sposób postępowania, szeroko praktykowany
w innych krajach, u nas jest zjawiskiem wyjątkowo rzadkim 209 .
Już z tego względu należy przyjąć, że jego rola w ograniczaniu prawa
203 Z pewnością niemałą rolę odgrywała w tym osoba nabywcy — Kościoła.
Pisze o tym obszernie Kolańczyk, Studia, s. 244 nn. Nagły wzrost jego potęgi
majątkowej był odczuwany przez rycerstwo jako zagrożenie.
204 O braku gotówki w XIII w. zob. J. Rutkowski, Historia gospodarcza
Polski do 1864 r., Warszawa 1953, s. 26—27.
203 O dawności patrz wyżej, s. 145 nn., o fikcyjnych darowiznach piszemy na
s. 99.
206 Por. Kolańczyk, Studia, s. 113 nn.
207 Por. wyżej, ods. 201.
208 Praktycznie biorąc, granicę stanowi tu przełom XIII i XIV w. Por. opinię
Brücknern o stanowisku społeczeństwa świeckiego do klątwy kościelnej (Brückner,
Dzieje kultury, t. I, s. 439—440). Cytuje ją Kolańczyk, Studia, s. 114,
ods. 306.
209 Kolańczyk, Studia, s. 317, tamże obfita literatura do tego problemu.