prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

faktach zgody krewnych na darowiznę domyślamy się działania naszej
instytucji. Możemy również w związku z tym zasadnie twierdzić, że
krewnym przysługiwało prawo retraktu, w razie gdy darowizny dokonano
wbrew ich woli. Retrakt w wypadku darowizny sprowadzał się
prawdopodobnie do odebrania jej przedmiotu; tego przynajmniej chcą
retrahenci, jak można mniemać ze sformułowań roszczeń. Taki retrakt
jednakże poza tytułem prawnym niczym się nie różni od skutków prawa
windykacji, służącego współniedzielnym. Wyłania się więc problem
kryterium odróżnienia obu różnych praw. Tego właśnie nie znajdujemy
w źródłach 22 . Chroniczny niemal brak informacji o stosunkach majątkowych
między darczyńcą a wzruszającym alienację w zasadzie sprawę
przesądza. Co więcej, w szeregu dokumentów w ogóle nie wiemy, czego
domagają się powodowie 23 . Także w uzasadnieniach wyroków nie znajdujemy
sprecyzowania ich żądań 24 . Ostrożniej byłoby je pominąć, sądzimy
jednak, że w ten sposób zniekształcilibyśmy wymowę źródeł,
a tym samym obraz rzeczywistości prawnej. Uwzględniamy je z tym
tylko zastrzeżeniem, że z pewnością nie we wszystkich wypadkach tytułem
roszczeń jest prawo bliższości.
Po tych wyjaśnieniach wracamy do wyników procesów. Nie uszło
uwagi badaczy, że wzruszający alienację najczęściej nie osiągają spodziewanych
rezultatów 25 . Podkreśla się jednak jednostronny charakter
93
22 Patrz wyżej, s. 23 nn. Nie widzi tego problemu Michalewicz i każdy sprzeciw
krewnych wobec darowizny traktuje jako dowód prawa bliższości (retraktu) (M i-
c h a 1 e w i c z, op. cit., PH IV, s. 108). Podobnie Wojciechowski, Sądownictwo,
s. 46.
23 Por. np. KDMP II, 510 z 1288 r.; Kuj.-maz., 60 z 1298 r., s. 233; KDMP II,
506 z 1287 r.; Pomm. UB V, 2979 z 1315 r.; CDSil. VII U 362 z 1230 r.; Kuj.-maz.,
48 z 1287 r„ s. 221.
24 Np. CDPol. II„ 46 z 1250 r.; KDWP I, 420 z 1266 r.; CDPol. Iii, 131 z 1286 c.;
M i t k o w s k i, op. cit., dok. nr 18 z 1293 r., nr 22 z 1298 r.
25 Michalewicz, op. cit., PH IV, s. 108; Wojciechowski, Sądownictwo,
s. 46 nn.; Kolańczyk, Studia, s. 250—251. Powodowie często sami odstępują od
sporu. Możemy tu domyślać się pomyślnych rezultatów usilnych zabiegów zainteresowanych
instytucji kościelnych (np. Kuj.-maz., 43 z 1281 r., s. 217). Niekiedy Kościół
płaci im różne kwoty za zrzeczenie się roszczeń (np. KDMP II, 506 z 1287 r.).
O skłonności Kościoła, a może i obu stron, do kompromisu zob. niżej, s. 116 nn.
Kościół niekiedy płacił nawet wówczas, gdy jego prawa do nieruchomości okazywały
się bezsporne i przez sąd uznane. Wymowny tego dowód mamy w Pommerell. UB,
573 z 1299 r. Między klasztorem oliwskim a Prusakiem Wagałą toczył się proces
„super proprietate ville de Brus". Klasztor od dawna był w posiadaniu tej wsi,
lecz został z niej siłą wybity przez Wagałę et filiolos Premislium et Petrum.
Gdy obrót sprawy wskazywał, że Wagała proces przegra, ten zasłonił się nieobecnością
swych filioli, ,,quos eciam ad eandem hereditatem ius dicebat habere".
W wyznaczonym terminie stanęli wszyscy trzej, tj. Wagała i filioli. Opat chciał