prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

181
eksploatacji. Przyjmuje się też, że do XII w. nie było takich możliwości
na terenie całej Słowiańszczyzny ze względu na brak zależnej siły roboczej
103 . Jeśli nawet uwzględnimy opinię odmienną i zgodzimy się, iż
Kościół rozpoczął gromadzenie ziemi przed XII w., nie znaczy to wcale,
że istniały potrzeby gospodarcze takiego obrotu dla społeczeństwa świeckiego.
Z punktu widzenia genezy prawa bliższości ważniejsze jest co innego.
Istnieją pewne względy, które pozwalają mniemać, że działalność fundacyjna
rycerstwa nie budziła początkowo sprzeciwu krewnych. Fundacja
bowiem nie była początkowo alienacją ziemi, lecz inwestycją we
własne dobra. Kościół zbudowany przez rycerza był jego własnością,
dochody, jakie dawał (wraz z dziesięciną), płynęły do kieszeni fundatora
104 . Dopóki istniał ten stan rzeczy 105 , nie ma miejsca na prawo
bliższości, przynajmniej w sensie retraktu. Dla ścisłości trzeba jednak
dodać, że odmienny charakter miały nadania na rzecz biskupstw,
a prawdopodobnie także klasztorów. Jeśli z tymi wszystkimi zastrzeżeniami
przyjmiemy, że już w XII w.' istniała gospodarcza potrzeba obrotu
nieruchomościami, przesądzimy tym samym czas powstania prawa
bliższości 106 . Słuszne, jak uważamy, związanie powstania naszej instytucji
z obrotem prawnym ziemią przesądza kwestię jej genezy. Nie może
być przeżytkiem coś, co nie miało warunków do powstania w zamierzchłej
przeszłości. Rozumie to doskonale Kolańczyk i dlatego wysuwa tezę
o pozostawaniu prawa bliższości w okresie wcześniejszym niejako
103 Szerzej o tym u Kolańczyk a, Studia, s. 279—280.
104 Były także inne korzyści (patrz Kolańczyk, Studia, s. 211 nn.).
105 Jak stwierdza Kolańczyk, kościoły są do końca XIII w. przedmiotem dyspozycji
majątkowych panów świeckich (Studia, s. 211 nn.).
106 Nie ma w nauce jednomyślności co do punktu wyjścia. Jedni przyjmują
skrępowanie jednostki w dysponowaniu majątkiem jako primum, zdaniem innych
pierwotna była swoboda rozporządzania. Literatura dotycząca tego problemu jest
olbrzymia, przeważnie niemiecka; zestawiają ją: Koranyi, Podstawy, s. 118, oraz
P a r t s c h, op. cit., s. 1 nn. Trudno zgodzić się z Kolańczykiem, gdy pogląd o pierwotnej
swobodzie rozporządzania nazywa koncepcją „ongiś znaną w nauce" (Studia,
s. 17). Choć rzadziej niż odmiennemu poglądowi hołdują jej także badacze
współcześni zarówno na Zachodzie (np. J. de L a p l a n c h e, La reserve coutumiere
dans l'ancien droit français, Paris 1925), jak i na Wschodzie. Np. Griekow w oparciu
o statut policki przyjmuje późne pojawienie się retraktu. Jego zdaniem, z chwilą
wyłonienia się własności indywidualnej ze wspólnoty rodowej szło najpierw
o okrzepnięcie tej nowej formy własności, nie było więc miejsca na retrakt. Ten
pojawia się stosunkowo późno, jako rezultat walki właścicieli ziemskich o zachowanie
swego stanu posiadania (Polica, s. 98). We właściwym miejscu wskazywaliśmy,
że ten uczony raczej błędnie interpretuje odnośne postanowienia statutu polickiego
(zob. wyżej, s. 127 ods. 64). Argument z milczenia Prawdy Ruskiej też nie jest
przekonywający, ^koro i nasz trzynastowieczny zwód prawa nie wzmiankuje