prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

103
Jeśli idzie o ziemie ruskie, to jakby na przekór twierdzeniu Dąbkowskiego,
że na tym terenie prawo bl-iższości utrzymało się stosunkowo
długo, znajdujemy zaledwie kilka wzmianek, i to niepewnych 66 .
Mimo to właśnie AGZ pozwalają przypuszczać, że tu pod koniec okresu
objętego naszymi badaniami prawo bliższości obejmowało także zamiany.
Domniemanie to opieramy na fakcie, że zjawisko pozorowania
sprzedaży zamianą w celu ominięcia prawa bliższości w zasadzie hie
występuje 67 .
W rezultacie otrzymujemy następujący obraz: W Wielkopolsce prawo
bliższości wobec zamiany występuje do r. 1414. Z tegoż roku pochodzi
wyrok odrzucający roszczenia krewnych. Jego znaczenie osłabia
IV, 992 z 1387 r.: Klasztor miechowski zamienia z Piechną z Pstroszyc, jej dziećmi
i szwagrem (levir) wieś klasztorną Nassowa na Pstroszyce et libertatem Rozpirzchow.
Klasztor ponadto wypłaca Piechnie 800 grzywien groszy praskich. Jest
rzeczą mało prawdopodobną, by klasztor istotnie dopłacił tak wysoką sumę, ma
ona najwyraźniej antyretraktowy charakter. Hele II, 42241> (i ods. 42) z 1480 r.:
Mikołaj Zarogowski, dziedzic Bielan, w związku z fundacją klasztoru Eremitów
dokonuje zamiany nieruchomości z Janem Długoszem i eremitami. W księdze sądowej
nad zapiską odnotowano wzmiankę następującą: „Arestata per ... ministerialem
ex parte nob. Marcisij de Chełm racione proximitatis, et per filios ipsius
Nicolai Zarogowsky". Wreszcie w r. 1405 w Sulejowie Mikołaj de Lazow „de consilio
fratrum et amicorum nostrorum cambium fecimus sive commutacionem" (M i t-
k o w s k i, op. cit., dok. nr 40 z 1405 r., s. 365—366; por. także MK II, 8 z 1492 r.
wraz z MK II, 28 z 1496 r.). Rozmyślnie pominęliśmy przekazy wcześniejsze,
przytaczamy je wszakże teraz, by nie wywołać wrażenia jakiegoś regresu: KDKK I,
81 z 1279 r.; KDMP II, 424 z 1244 r.
66 AGZ XVIII, 1039 z 1478 r. i 3964 z 1501 r. W obu ktoś zapowiada (interdixit)
zamianę, jednak ani stopień pokrewieństwa, ani tytuł roszczeń nie zostały podane.
Dąbkowski ponadto przytacza AGZ XVIII, 983 z 1477 r., w której to zapisce podstawą
roszczeń jest wyraźnie niedział rodzinny (por. AG Z XVIII, 831 z 1476 r.;
Dąbkowski, op. cit., t. II, s. 501, ods. 1). Co do AGZ XVIII, 1044 z 1478 r„
w której ten uczony dopatruje się zasady neiwzruszalności zamiany, trzeba stwierdzić,
że treść tego źródła nie upoważnia do takiego wniosku. Rzecz przedstawia
się następująco: Kilku spokrewnionych ze sobą szlachciców pozywa Mikołaja Różę
z Myślatycz o to, że nie chce przyjąć od nich pieniędzy i zwrócić dóbr zastawionych
mu przez ich ojców. Pozwany broni się tym, że spornych dóbr nie dzierży w zastawie,
lecz nabył je drogą zamiany. Z tego wcale nie wynika, że odmawia im
prawa retraktu. Sprawa jest zresztą zagmatwana, bo okazuje się, że szlachcic,
z którym Mikołaj dobra zamienił, nie miał prawa tego uczynić, ponieważ zabił
brata, a dobra — jak można się domyślać — były nie podzielone. Ponadto
okazało się, że Mikołaj Róża posiadał jeszcze jakieś listy zastawne na sporną
dziedzinę.
67 Pisze o tym zjawisku na Mazowszu C z a c k i, O prawach mazowieckich,
s. 472, a w odniesieniu do całej Polski — Dąbkowski, Księga alfabetyczna
dawnego prawa prywatnego polskiego, Pam. HP XI, z. 3, s. 160, s.v. „symulacja".
Warto dodać, że tego fałszowania na Mazowszu do połowy XVI w. nie stwierdza
Russocki, Formy, s. 211.