prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

127
Tak więc w zależności od stosunków faktycznych prawo bliższości
mogło przejawiać się w następujących formach:
a) prawa pierwokupu;
b) prawa przyzwalania;
c) prawa retraktu.
Upatrywanie w nich poszczególnych stadiów rozwojowych jest tylko
częściowo słuszne. Wszystkie trzy przejawy uzupełniają się wzajemnie,
z czego wypływa wniosek, że nie da się żadnego z nich uznać za chronologicznie
najwcześniejszy 64 . Dalej trudności interpretacyjne, na jakie
natrafiamy przy analizie źródeł, nie pozwalają stwierdzić, która z tych
form dominowała. Rozwój polegał tu na tym, że z biegiem czasu zanika
prawo pierwokupu, pozostaje tylko prawo retraktu. W tej formie —
;ak już wiemy — instytucja nasza przetrwała do końca swego istnienia
65 . Wcześniej zanika prawo pierwokupu. Dokładnej daty nie potrafimy
ustalić, w każdym razie prawie wcale nie ma go w księgach sądowych,
w których prawo bliższości to niemal wyłącznie sprzeciw wobec
dokonanej już alienacji. Można przypuszczać, że prawo pierwokupu jako
zjawisko masowe zanika w drugiej połowie XIV w. Na Mazowszu może
nieco później, skoro występuje ono tam jeszcze w XV w. 66 W każdym
razie nie ma go już w tych dzielnicach, gdzie, jak np. w Wielkopolsce,
pewne normy postępowania przy transakcji (publiczne ogłaszanie dokonanej
alienacji) pozostawiają krewnym tylko możność retraktu 67 .
64 W dawnym prawie polickim zamiar sprzedaży należało trzykrotnie publicznie
ogłaszać w trzech kolejnych rokach sądowych lub w obecności księcia. Sprzedaż
dokonana z zachowaniem tej procedury była niewzruszalna (art. 51* i 51 b statutu
polickiego). Nowy statut zezwala krewnym na retrakt w ciągu roku (art. 51 b ).
Griekow dowodzi w związku z tym, że retrakt jest instytucją nową, nieznaną
dawnemu prawu polickiemu (Griekow, Polica, s. 97—98). Wydaje się, że trzeba
to inaczej tłumaczyć. Nowy statut milczy już o trzykrotnym obwoływaniu zamiaru
pozbycia, zna tylko retrakt. Zmianę tę formułuje on następująco: „A tko prodae,
ne more iskupiti opet'. Da sada su Polica i oszcze uzakoniła, da e bliźni wolan'
iskupiti do godiszcze", art. 51 b . Sądzimy, że pod rządami dawnego prawa retrakt
także przysługiwał krewnym, chociaż jedynie tym, którzy z przyczyn od nich niezależnych,
np. z powodu nieobecności w kraju, nie mogli skorzystać z prawa pierwokupu.
Niemniej w Policy prawo pierwokupu jest typowym przejawem naszej
instytucji.
65 Patrz wyżej, s. 113. Podobnie Namysłowski, op. cit., s. 90, 105, oraz
Matuszewski, op. cit., s. 189, ods. 31, tamże informacja o analogicznej sytuacji
w Norwegii.
66 Patrz wyżej, ods. 60. We Francji prawo pierwokupu zanika w wieku XIII
(zob. Falletti, op. cit., s. 62). W Policy dochodzi do tego prawdopodobnie gdzieś
pod koniec XV w. (por. Griekow, Polica, s. 98, ods. 1).
67 Patrz niżej, s. 146 nn.