prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

136
bardzo wyraźny do procesu dochodzi dopiero wówczas, gdy nabywca
nie uznał prawa bliższości powoda ,04 . Nie widzimy żadnych przeszkód
do podobnego postępowania np. w XIII w. Wybór tej lub innej drogi
zależał prawdopodobnie od uznania bliskich lub okoliczności faktycznych.
W każdym razie brak jest w prawie polskim jakichkolwiek co do
tego nakazów lub zakazów. W praktyce jednak typowym sposobem dochodzenia
prawa retraktu pozostawała droga sądowa, nie była ona
bowiem bez szans dla pozwanego — nabywcy. Przy daleko posuniętym
wówczas formalizmie mógł on zawsze liczyć na to, że retrahent naruszy
któryś z przepisów proceduralnych i upadnie w sporze. Zresztą mogły
tu oddziaływać różnorodne czynniki (np. realny układ sił obu stron) 105 .
Bliski musiał, gdy tego odeń żądano, udowodnić swe prawo retraktu,
to znaczy pokrewieństwo z pozbywcą. Domyślamy się (wzmianek na
ten temat nie mamy), że potrzeba taka zachodziła zwłaszcza w okresie
wcześniejszym,"gdy spory rozstrzygał sąd książęcy. Z czasem kompetencje
te przejęły powstałe sądy ziemskie. Zasiadała w nich okoliczna
szlachta, na ogół zorientowana w powiązaniach rodzinnych swych sąsiadów.
Tym prawdopodobnie należy tłumaczyć znikomą liczbę wzmianek
o udowadnianiu pokrewieństwa w księgach sądowych. W Małopolsce
wymagano w tym celu przysięgi sześciu świadków 106 .
Ze względu na różny zakres obowiązków retrahenta przedstawimy
oddzielnie wykonanie retraktu wobec alienacji darmych i oddzielnie
wobec alienacji odpłatnych. Na ogół przyjmuje się powszechnie, że
przedmiot darowizny przechodzi w wyniku retraktu w ręce retrahenta
107 . Odmienny pogląd wypowiada R. Hube, według którego protest
krewnych powodował unieważnienie darowizny i powrót do stanu poprzedniego
108 . Rozumowanie to jednak nie jest poparte żadnym przekazem.
Nie znajdujemy też takiego dowodu w źródłach przez nas badanych.
Jest mało prawdopodobne, by krewni wdawali się w długotrwałe
i kosztowne procesy jedynie po to, ażeby przedmiot darowizny
104 AGZ XIX, 28 z 1471 r.: „Iohannes emit apud fratrem eius ... Spithconem
de Iaroslaw ... villam N. ... Ad quam villam ipse R. propinquior est iure propinquitatis
post fratrem suum [który żyje — Z. R.], et paratus erat illi daré pecunias
... et ipse ab ipso ... recipere noluit, ñeque villam condescendere voluit".
105 Zob. Kolańczyk, Studia, s. 250 nn.
106 Hele. II, 489 z 1399 r„ 634 z 1400 r., 2127 z 1427 r„ 3119 z 1442 r.
107 M i c h a l e w i c z, op. cit., PH III, s. 403. Domyślamy się tego poglądu
u autorów, którzy przyjmują prawo bliższości wobec darowizn, a retrakt pojmują
jako odebranie przez krewnych spornej dziedziny z rąk nabywcy (zob. Dąbkówski,
op. cit., t. II, s. 506 nn.; Kolańczyk, Studia, s. 176; Matuszewski,
op. cit., s. 189—190; Bardach, Uwagi, s. 458).
108 R. Hube I, s. 79, 255.