‹çindekiler - Anadolu Üniversitesi

218 Fizikokimya
aksiyon enzim katalizli reaksiyon olarak isimlendirilir. Reaksiyon h›z›n› azaltan
maddelere ise inhibitör, bu iflleme ise inhibasyon denir. Bu olaya örnek olarak; g›-
dalar›n bozunmas›n› engelleyici askorbik asit (C vitamini) gibi maddelerin g›dalara
eklenmesi verilebilir. Katalizör reaksiyon kar›fl›m› ile ayn› fazda oldu¤u durumda
homojen kataliz, ayr› fazda ise heterojen kataliz olarak isimlendirilir. Baz› reaksiyonlar
ise ›fl›ktan etkilenir ve ›fl›k sayesinde h›zlar› artar. Böyle reaksiyonlara fotokimyasal
reaksiyonlar denir.
REAKS‹YON HIZI
Reaksiyon h›z›, bellirli koflullarda ve bellirli bir zamanda oluflan ürün veya reaksiyona
giren maddelerden birinin derifliminin birim zamandaki de¤iflimi olarak tan›mlan›r.
A + B → C
fleklinde verilen reaksiyon için reaksiyonun bafllamas›ndan t zaman sonra, A, B ve C
maddelerinin deriflimleri [A], [B] ve [C] ise, bu maddelere göre reaksiyon h›z› ( υ ),
oluflum h›z› veya tükenme h›z› olarak,
d[ A] d[ B] d[ C]
υ =− =− =
(9.1)
dt dt dt
Eflitlik 9.1’deki gibi ifade edilir. Eksi iflareti reaksiyona giren maddenin derifliminin
zamanla azalmas›n›, art› iflareti ise ürün derifliminin zamanla artmas›n› ifade etmektedir
ve buna göre reaksiyon h›z›, her bileflenin derifliminin zamanla de¤ifliminin
say›sal büyüklü¤ü olarak birbirine eflittir. Reaksiyon h›z› reaksiyona giren maddelerin
deriflimleriyle orant›l› oldu¤u için yukar›daki reaksiyon için h›z eflitli¤i,
υ = k[ A][ B]
(9.2)
fleklinde de yaz›labilir. Burada k orant› sabitidir ve h›z sabiti olarak isimlendirilir.
H›z sabiti deriflime ba¤l› de¤il ancak, s›cakl›¤a ba¤l›d›r.
Bir reaksiyonun h›z eflitli¤ini yazarken reaksiyonun stokiyometrisi de gözönüne
al›nmal›d›r. Daha kompleks stokiyometriye sahip, afla¤›daki gibi tek basamakl›
bir reaksiyon için reaksiyon h›z›,
H›z eflitli¤i; bellirli bir
zamanda, reaksiyonda yer
alan maddelerin
deriflimlerinin fonksiyonu
olarak reaksiyonun h›z›n›
ifade eden bir eflitliktir.
aA + bB → cC
1 d[ A] 1 d[ B] 1 d[ C]
a b
υ =− =− = = k[ A] [ B]
(9.3)
a dt b dt c dt
fleklinde ifade edilir. Bu durumda h›z A ve B maddelerinin deriflimlerinin üstel
kuvvetlerinin çarp›m› ile orant›l›d›r. Bu eflitlikte; a ve b üsleri, A ve B maddelerinin
reaksiyon mekanizmas›n›n h›z belirleyen basama¤›ndaki reaksiyona giren madde
say›s›n› belirtir. A ve B bileflenlerine göre reaksiyon derecesi “A’ya göre a’n›nc› dereceden,
B’ye göre ise b’ninci dereceden ve toplamda ise (a + b)’ninci derecedendir”
denir. Birimsiz say›lar olan a ve b gibi reaksiyon dereceleri; –1, 0, 1/2, 2/3, 1,
3/2, 2, 5/2 ve 3 gibi de¤erler alabilir. Bu tip bir eflitlik reaksiyonun h›z eflitli¤idir.
H›z eflitli¤i; bellirli bir zamanda toplam reaksiyonda yer alan bütün maddelerin
deriflimlerinin fonksiyonu olarak reaksiyonun h›z›n› ifade eden bir eflitliktir. H›z
eflitli¤i ve h›z sabitinin de¤eri biliniyorsa; buradan reaksiyon h›z› hesaplanabilir.
Ayr›ca h›z eflitli¤inin bilinmesiyle, reaksiyon kar›fl›m›n›n herhangi bir t an›ndaki
bileflimi de belirlenebilir. Bir reaksiyon için önerilen mekanizman›n da h›z eflitli¤i
ile uyumlu olmas› gerekir.