mensen van de ayfat - Stichting Papua Erfgoed

Constatering van de dood.
Het algemene woord voor dood = mechay. Hetzelfde woord wordt ook gebruikt om
aan te geven dat een proportie, kracht of gedrag buiten de normale orde gaat.
In tal van uitdrukkingen betekent de toevoeging mechay zoiets als overweldigend,
oncontroleerbaar, niet meer te begrijpen, voorbij de grenzen van het
alledaagse. De kern van de constatering van de dood zouden we daarom misschien
kunnen omschrijven als de ervaring dat het evenwicht tussen vitale en letale
krachten aan de menselijke controle ontschiet.
Om te weten of iemand nog leeft of reeds gestorven is, legt men de hand op de
bovenbuik, bij de sleutelbeenderen en vervolgens op de handen en voeten om te
voelen of er nog lichaamswarmte is. Het gebeurt dat iemand de opmerking maakt
dat de voeten reeds dood zijn terwijl de buik nog leeft. Men gebruikt dan de
uitdrukking ko fe hetgeen letterlijk betekent: het brandhout is op, er is geen
vuur meer, het is koud. Soms zegt men ayt mesès = hij gaat uit, precies dezelfde
uitdrukking die men gebruikt om te waarschuwen dat het vuur uitgaat. Wanneer
het lichaam nog warm is, zegt men ayt mayt = hij brandt nog, hij is nog warm.
Naast de waarneming van de lichaamstemperatuur kent men nog enkele indicaties.
Men kijkt of de borst nog op en neer gaat, of het haar nog veerkrachtig is, of
na enige druk het bloed nog onder de nagels terugstroomt, of de vingers nog
veerkrachtig zijn en of de ogen nog "naar iets kijken".
De constatering dat iemand stervende is vormt in de meeste gevallen reeds het
startsein voor de vrouwen om met weeklagen te beginnen. Een oude man die tijdens
de nacht voelde dat hij zou gaan sterven, riep een van zijn medebewoners
om de vrouwen te gaan waarschuwen. De vrouwen echter vonden het niet nodig om
al midden in de nacht te beginnen.
Rouwbetoon.
Sterft iemand in zijn eigen woning dan laat men de dode liggen zoals hij gestorven
is, meestal op zijn slaapmat naast het vuur. Wanneer iemand in het hospitaal,
in de tuin of elders overlijdt, draagt men het stoffelijk overschot
naar het dorp. Momenteel maakt men een uitzondering voor oude mensen die in
de tuin sterven en die te kennen hebben gegeven dat zij na hun dood niet begraven
maar in de tuin op een platform gelegd willen worden.
De jonge mannen die meestal zorg dragen voor het transport van het stoffelijk
overschot maken van stokken en jute zakken of rotan een draagbaar. Tijdens de
soms urenlange tocht door het oerwoud wordt een doek over de dode gelegd. Al
van verre laten de dragers weten dat zij het dorp naderen. De vrouwen beginnen
luid te weeklagen waarbij voortdurend de naam van de overledene genoemd
wordt. Jammerend en met een achterwaartse waggelende danspas begeleiden de
vrouwen en andere belangstellenden de droeve stoet naar het huis dat als
amach chay = sterfhuis, is aangewezen. Gewoonlijk is dat het huis van de dode
zelf, of van een van zijn naaste verwanten. Wanneer het iemand uit een ander
dorp betreft die in het hospitaal komt te overlijden, ontstaat er dikwijls
een meningsverschil over de vraag in wiens huis het stoffelijk overschot neergelegd
moet worden. Mensen weigeren soms hardnekkig en de reden hiervan is
dat zij voorzien dat hun huis na afloop van de begrafenis afgebroken of verbrand
zal worden. Dat laatste heeft te maken met de angst voor de kapes van
de gestorvene. Opmerkelijk is dat een man in Ayawasl in korte tijd twee maal
toestemming gaf om een dode in zijn huis te leggen zeggend dat "hij toch niet
bang was voor kapes". Naderhand werd zijn huis niet afgebroken of platgebrand.
Zodra de dragers voor het sterfhuis staan, wordt de voorwand weggebroken. De
eigenaar brengt dat materiaal snel in veiligheid. De draagbaar wordt naast
het vuur op de vloer gelegd en terstond knielen en hurken de jammerende vrouwen
om de dode. Terwijl zij aan de armen en benen trekken en zwaaien, in de
neus blazen, met de vingers spelen, het hoofd op en neer bewegen, de doeken
106