USTAWA O RZĄDZIE (REGIMENTSNOTTEL) PRUS KSIĄŻĘCYCH ...

władcą a stanami, stanowiące tak tło, jak i genezę ukazania się „Regimentsnottel"
w latach 1525—1541, czyli w ciągu pierwszych szesnastu
lat istnienia Księstwa Pruskiego.
Przewaga księcia w latach 1525—1529. 10 kwietnia 1525 r.
ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht złożył hołd królowi
polskiemu Zygmuntowi Staremu. Tak skończyły się kilkuwiekowe spory
między Polską a Zakonem. Ten uroczysty akt poprzedziło wydanie dokumentu
traktatu krakowskiego 8 kwietnia 1525 r. 142 , który likwidował
Zakon w Prusach, a na jego miejsce powoływał do życia Księstwo Pruskie
jako lenno polskie.
Różnie ocenia się traktat krakowski w historiografii, bądź to negatywnie
(M. Bobrzyński, W. Pociecha), bądź w miarę pozytywnie (F. Papée,
A. Vetulani, Z. Wojciechowski). Każdy z wypowiadanych przez wspomnianych
historyków poglądów ma swoje uzasadnienie. Wszyscy oni patrzą
na sprawę ewentualnego pełnego włączenia Prus Książęcych do Polski
z jednego punktu, a mianowicie, jakie możliwości miała Polska na uczynienie
takiego kroku, pomijają zaś całkowicie stosunek społeczeństwa,
a więc stanów Prus Książęcych do tego rodzaju rozstrzygnięcia. Niewątpliwie
stany Prus Książęcych nie widziały jeszcze korzyści z inkorporacji
do Polski, nie zaistniały do tego takie warunki, jakie miały miejsce
w r. 1454 w Prusach Zakonnych, chociaż i w Prusach Książęcych miały
one miejsce, ale później, bo w II połowie XVII w. Stąd też, gdyby stany
Prus Książęcych w r. 1525 były przygotowane do inkorporacji i wyraźnie
o to zabiegały, nic by nie stanęło na przeszkodzie, aby to urzeczywistnić.
Niewątpliwie traktat krakowski był kompromisem. Szczególnie warował
on zwierzchnictwo Polski nad Prusami Książęcymi. Było ono ujęte
w formę prawną stosunku lennego. Specjalne badania poświęcił temu
zagadnieniu Adam Vetulani 143 . Traktat można podzielić na trzy zasadnicze
części: pierwsza omawia zlikwidowanie stanu wojny między Polską
a Zakonem (art. 1—8); druga reguluje stosunek prawny księstwa w Prusach
do Korony (art. 9—21); trzecia omawia kwestie gospodarcze i handlowe
(art. 22—28).
Traktat zamknięty jest trzema artykułami (art. 29—31), które zabezpieczają
trwałość pokoju:
1) Albrecht zrzeka się wszelkich przywilejów nadanych przez papiestwo,
cesarstwo, królów i książąt polskich: za to król nada mu odpowiednie
uprawnienia wynikające z tych przywilejów.
2) Korona i stany pruskie winny zatwierdzić układ krakowski.
3) Albrecht i jego trzej bracia dopuszczeni do lenna, winni nieść pomoc
królowi na wypadek zaczepienia przez kogoś traktatu 144 .
142
Corpus iuris Polonici, t. IV/1, wyd. O. Balzer, Kraków 1910, s. 144—159.
143
A. Vetulani, Lenno pruskie..., Kraków 1930; Polskie wpływy polityczne
w Prusiech Książęcych..., Gdynia 1939.
144
W. Pociecha, op. cit., s. 134.
99