USTAWA O RZĄDZIE (REGIMENTSNOTTEL) PRUS KSIĄŻĘCYCH ...

ych nadaniach dla szlachty. Przywileje lokacyjne opublikowane przez
Wojciecha Kętrzyńskiego 154 zawierają bardzo często nadania z przywilejem
sądownictwa wyższego na Mazurach, a są to w większości nadania
dla tej ludności, którą w XVI i XVII w. wyraźnie nazywano wolnymi,
a nie szlachtą. Jednakże argument ten nie przesądza — naszym zdaniem
— całej kwestii, gdyż to, czy można ich nazwać wolnymi w chwili
nadania, czy też szlachtą — nie jest oczywiste.
Niewątpliwie cały problem jest skomplikowany i wymaga opracowania
specjalnego studium. Wydaje się jednak, iż próby oddzielenia szlachty
od wolnych z pomocą jakiejś cechy (sądownictwo wyższe) jest niemożliwe.
Około r. 1400 były następujące grupy ludnościowe:
wolni pruscy — obowiązek służby wojskowej
chłopi niemieccy — wolni 1
chłopi pruscy - poddani J obowiązek szarwarku i czynszu
W istocie wolni byli niejako szlachtą, gdyż mieli obowiązek służby
rycerskiej. Tymczasem po r. 1410 nastąpił napływ szlachty niemieckiej
z Niemiec, która nabierała na sile w II połowie XV w.; równocześnie na
Mazury napływała drobna szlachta mazowiecka z Mazowsza. Otrzymywała
ona nadania na lepszym prawie, bo prawie chełmińskim, i istotnie
od strony prawnej nie można jej oddzielić od wolnych.
W jednej warstwie społecznej obok siebie znaleźli się bogaci, z reguły
zaciężni, posiadający często dobra w Niemczech — a więc szlachta sensu
stricto, obok pruskich wolnych i drobnej szlachty mazurskiej, posiadających
najczęściej mniejsze nadania i stąd słabszych materialnie.
Jeszcze w I połowie XV w. rycerze, giermkowie i wolni otrzymywali
razem przywileje 155 .
Czy istniała szansa przetrwania tej tak niejednolitej ekonomicznie
grupy? Niewątpliwie tak, dowodem tego był stan szlachecki w Polsce,
obejmujący obok wielkich magnatów szlachtę zaściankową.
Historia potoczyła się jednak inaczej. W ciągu XV w. dokonał się
upadek pruskich wolnych, a wiek XVI był upadkiem wolnych mazurskich.
Przeanalizujmy te obydwie grupy wolnych. Rzeczywiste oddzielenie
się szlachty od wolnych nastąpiło w II poł. XV w. Szlachta wysunęła
wówczas swój program:
1) odmawiała wypełniania robót przy budowie zamków,
2) chciała zdobyć dla całej szlachty sądownictwo wyższe.
A zatem wyraźnie zabiegała o prawne rozróżnienie swej pozycji od
pozycji wolnych.
Uwidoczniło się to również w nowej terminologii, która zjawiła się po
wojnie 13-letniej, kiedy coraz częściej zamiast nazwy „Ritter und
154 W. Kętrzyński, op. cit.
155 E. Wilke, op. cit., s. 47.
53