USTAWA O RZĄDZIE (REGIMENTSNOTTEL) PRUS KSIĄŻĘCYCH ...

czałoby pozycję władcy w jego państwie. W tym też zasadniczym kierunku
poszedł rozwój państw protestanckich i w II połowie XVI w.
ustrój konsystorialny osiągnął pozycję dominującą. Konsystorz, a więc
ciało kolegialne sprawujące naczelną władzę w zakresie spraw Kościoła,
powoływał władca wraz z radcami. Z kolei zarządzenia konsystorza wykonywali
wyznaczeni nad określoną liczbą parafii superintendenci 5 . Pozycja
urzędnika konsystorza, pobierającego pensję od księcia, była nieporównywalnie
słabsza od pozycji biskupa. Łączność między trzema ogniwami
w kościele o ustroju konsystorialnym, tj. parafią, superintendentem
i konsystorzem, dokonywała się za pośrednictwem wizytacji
i synodów 6 .
W tym też kierunku poszedł rozwój ustroju kościelnego w Prusach
Książęcych, niemniej ze znacznym opóźnieniem, bo dopiero w r. 1587, po
śmierci ostatniego biskupa ewangelickiego, Jana Wiganda, ustalono konsystorze,
chociaż co prawda w 1. 1550—1569 biskupstwo sambijskie,
a w 1. 1551—1567 pomezańskie, nie było obsadzone przez biskupów, lecz
tylko przez tzw. prezydentów biskupstw 7 . W każdym razie w 1. 1525
do 1587 na terenie Prus Książęcych mamy do czynienia z ustrojem episkopalnym.
Prusy Książęce nie były tu wyjątkiem, bowiem z instytucją
biskupią spotykamy się w kościele anglikańskim, a także w kościele protestanckim
w Danii i Szwecji 8 . Epizodyczne próby osadzenia biskupów
ewangelickich miały miejsce w Niemczech, np. w r. 1542 w Naumburgu
mianowano biskupem Mikołaja Amsdorfa, a w r. 1545 elektor saksoński
Maurycy wprowadził biskupów ewangelickich w Merseburgu i Miśni 9 .
Dożywotni urząd biskupi w Niemczech miał być tylko urzędem pastorskim,
a władza biskupia miała mieć tylko charakter kontrolujący 10 .
Urząd biskupi utrzymał się w Prusach Książęcych dzięki temu, iż
dotychczasowi biskupi katoliccy, sambijski — Jerzy Polentz i pomezański
— Erhard von Queiss, wprowadzili tutaj reformację przy inspiracji
i radzie teologów: Jana Briessmana, Pawła Speratusa, Jana Poliandra,
Michała Meurera i innych, a więc stali się automatycznie głowami kościoła
ewangelickiego w Prusach Książęcych.
Czym więc różnił się ewangelicki urząd biskupi od katolickiego?
Ewangelicki urząd biskupi nie był rozumiany według zasad katolickich,
tj. że „biskupami zowią się zwierzchnicy kościelni, którzy posiadają
5
E. Sehling, op. cit., s. 7.
6
Ibid., s. 29.
7
A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen
Ost- und Westpreussen, Neidenburg 1890, s. XXII—XXV.
8
Real-Encyklapedie für protestantische Theologie und Kirche, J. Herzog,
G. Plitt, Leipzig 1878, s. 487.
9
Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 2 Ausgabe, Tübingen 1927, Bd. 1,
s. 1132.
10
Ibid., s. 1131.
152