USTAWA O RZĄDZIE (REGIMENTSNOTTEL) PRUS KSIĄŻĘCYCH ...

skimi 146 . Zjawisko „glebae adscriptitio" było wynikiem częstych ucieczek
chłopów. Dla stałego zapewnienia sobie dochodów z czynszów, jak też
i siły roboczej, której wciąż było brak w folwarkach, było to nieodzowne.
Równocześnie z tym zjawiskiem następował wzrost chłopskich czynszów,
i to już w I poł. XVI w., co można prześledzić na przykładzie
kolonizacji niderlandzkiej 147 . Wzrastały także obowiązki szarwarkowe 148 .
W sumie rozszerzenie swojej materialnej bazy dało szlachcie podstawę
do osiągnięcia władzy politycznej, której nie posiadała za czasów Zakonu.
Władza książęca była zagrożona, a uratował ją dopiero wielki elektor 149 .
Wolni. Występowanie wolnych na sejmach Prus Książęcych 1534 r.
i 1539 r. 150 stawia postulat badawczy, kto to byli wolni, tzw. Freie, dlaczego
nie utrzymali się w sejmie przez dłuższy czas. Interesować nas
będzie jeden aspekt całego złożonego problemu, a mianowicie kwestia
ekonomicznej sytuacji tej grupy, jako przyczyny takiego, a nie innego
jej rozwoju.
Wolni byli małymi właścicielami ziemskimi, których podstawowym
obowiązkiem była osobista służba wojskowa na koniu, w lekkiej zbroi.
Oprócz tego byli zobowiązani do małych świadczeń, jak danina w zbożu,
czynsz w pieniądzu i szarwark. Mieszkali najczęściej pojedynczo, a czasem
po kilku w jednej wsi 151 .
Czym różnili się od chłopów, a czym od szlachty?
Podstawowym wskaźnikiem przynależności do grupy wolnych, w odróżnieniu
od chłopów, była służba wojskowa. Pozostałe świadczenia miały
charakter drugorzędny. Natomiast podstawowym obowiązkiem chłopów
było wypełnianie szarwarków i płacenie czynszu.
Trudniej oddzielić wolnych od szlachty, gdyż przywileje są tu identyczne
w swej prawnej treści. H. Plehn 152 sądził, iż szlachtę od wolnych
różnił przede wszystkim przywilej sądownictwa wyższego. Obaliła to
przypuszczenie trafnie E. Wilke 153 , która podała szereg przykładów na
posiadanie przez wolnych sądownictwa wyższego i jego brak w niektó-
146
H. Plehn, op. cit., s. 105. Problem poddaństwa osobistego traktuje
W. Brünneck w pracy Die Leibeigenschaft in Ostpreussen, Zeitschrift der
Savigny-Stiftung für Rechtsgeschite, Bd. 8. Germanistische Abtheilung, Weimar
1887, s. 44 i n., błędnie przyjmując istnienie poddaństwa w czasach krzyżackich
dla ogółu chłopstwa, które dopiero w XVI w. objęło także chłopów niemieckich.
147
H. Aubin, op. cit., s. 142—143.
148
H. Plehn, op. cit., s. 114.
149
Ibid., s. 92: „Jene Ausdehnung seines Grundbesitzes gab dem ostpreussischen
Adel die materielle Basis, eine politische Macht zu gewinnen, die er im
Ordensstaat nie besessen hatte. Die fürstliche Gewalt wurde in den Hintergrund
gedrängt; erst der Grosse Kurfürst hat das ständische Regiment beseitigt".
150
M. Toeppen, Zur Geschichte der ständischen Verhältnisse..., s. 316.
151
152
153
HB, s. 45—46, przypis 5.
H. Plehn, op. cit., s. 70.
E. Wilke, op. cit., s. 38—39.
52