USTAWA O RZĄDZIE (REGIMENTSNOTTEL) PRUS KSIĄŻĘCYCH ...

W pierwszym wypadku panujący zwołuje stany w celu uchwalenia
mu podatku, w związku z jego złą sytuacją finansową lub też zagrożeniem
wojennym. W drugim natomiast wypadku stany zespalają się dla
obrony swoich przywilejów w konfederacje.
W istocie te obydwie przyczyny powstawania reprezentacji stanowej,
tak silnie różniące dwie szkoły historyczne zajmujące się badaniami stanowymi:
instytucjonalną (Spangenberga) i społeczną (Gierkego). można
sprowadzić do jednej przyczyny, a mianowicie do stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego
kraju. Okazuje się bowiem, że najczęściej reprezentacja
stanowa powstaje i umacnia się wtedy, kiedy władca jest słaby
ekonomicznie, lub też kiedy stany rosną w siłę gospodarczą. Ukazanie
jednak tych odmiennych przyczyn powstania reprezentacji stanowej jest
ważne, gdyż powstanie reprezentacji stanowej z konfederacji z reguły
winno ją czynić bardziej prężną i o silniej skrystalizowanym programie.
W istocie w dziejach Prus obydwie przyczyny zaważyły na powstaniu
reprezentacji stanowej. Przeanalizujmy je do r. 1466 5 odrębnie.
Podobnie jak i w całej Europie, tak i w państwie krzyżackim wielki
mistrz nie zwoływał stanów, póki mu nie brakło pieniędzy, lub też nie
groziła wojna 6 , gdyż z reguły mogło to za sobą pociągnąć zrzeczenie się
pewnych swoich uprawnień.
Zakon krzyżacki potrzebował pomocy wojskowej i byli do niej zobowiązani
poddani, ale obok tego, jego potrzeby wojskowe zaspokajał napływ
krzyżowców i zaciężnych z Zachodu. Zresztą samych Krzyżaków
była znaczna liczba: w połowie XIV w. — około 1000, natomiast po roku
1410 — 500, a w r. 1454 — tylko 300, a przecież oni sprawowali naczelne
dowództwo wojskowe 7 .
Tak samo Zakon był samowystarczalny, jeśli idzie o finanse, gdyż
dochody z czynszów i naturaliów z domen zakonnych oraz wpływy
z handlu szafarzy królewieckiego i malborskiego zaspokajały aż nadto
w tym względzie potrzeby Zakonu.
Wreszcie Zakon na skutek bezżenności był całkowicie oddzielony od
społeczeństwa, stąd też tym bardziej nie chciał dopuścić stanów do współrządów
krajem. Szlachta w państwie zakonnym dopuszczona była jedynie
do urzędu sędziego lub chorążego.
5 Ten okres dziejów stanów pruskich traktuje syntetycznie: A. Wermingh
o f f, Der Deutsche Orden und die Stände in Preussen bis zum zweiten Thorner
Frieden im Jahre 1466, München und Leipzig 1912, Pfingsblätter des Hansischen
Geschichtsvereins, Blatt VIII, 1912.
6
K. Breysig, Die Entwicklung des preussischen Ständethums von seinem
Anfänge bis zum Regierungsantritt Friedrich Wilhelm, Urkunden und Altenstücke
zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhslm von Brandenburg, Bd. 15 (Ständische
Verhandlungen, Bd. 3), Berlin 1894, s. 5.
7
M. T o e p p e n, Der Deutsche Ritterorden und die Stände Preussens, Historische
Zeitschrift, München und.Leipzig 1881, s. 433.
76