USTAWA O RZĄDZIE (REGIMENTSNOTTEL) PRUS KSIĄŻĘCYCH ...

Knechte" zaczęły się pojawiać „Ehrbarleute" i „Edelleute", silniej odcinające
od pojęcia „wolny" 156 .
Przywilej sambijski 1476 r. dotyczący dziedziczenia pomijał już
wolnych 157 .
Wreszcie w popisie wojskowym z r. 1519 wyraźnie odróżniano już
służby wolnych od szlachty, podczas gdy dawniej dzielono je według
prawa, na którym rycerz lub wolny siedział 158 . Wreszcie stosowanie
prawa lennego tzw. longobardzkiego w latach 1522—1539 wyłącznie dla
szlachty niemieckiej, z pominięciem wolnych, tworzyło odrębną grupę
uprzywilejowaną, a równocześnie stanowiło przepaść między niemiecką
szlachtą a napływającymi osadnikami szlacheckimi z Polski 159 .
Procesowi walki o lepszą pozycję szlachty w państwie towarzyszył
odwrotny proces w szeregach wolnych.
Grupa wolnych uległa zmniejszeniu ilościowemu na skutek wojen, na
skutek strat w ludziach i upadku gospodarstw podczas nieobecności ich
właścicieli. Z kolei trudna sytuacja gospodarcza Zakonu z jednej strony,
a upadek znaczenia służby wojskowej z drugiej, były przyczyną do nakładania
na nich coraz to większych ciężarów, które w przywilejach były
w istocie symboliczne, a teraz nabierały realnej treści. Zmuszono ich do
szarwarków przy budowach zamków, młynów, zabudowań gospodarczych
w domenach, do podwód itd. Równocześnie na popisach wojskowych
wolni nie zawsze mieli dobre konie i dobrą zbroję na skutek nędzy.
Wskutek tego dość często dochodziło u nich do zamiany służby na
czynsz 160 , a nawet do nadawania wolnych szlachcie, co sprowadzało ich
do pozycji prawnej chłopa. Mamy na to generalny dowód z r. 1700, kiedy
to z trudem można dopatrzyć się mająteczków wolnych we włościach
szlacheckich, które zostały wchłonięte przez szlachtę dawniej 161 . Najlepiej
upadek pruskich wolnych obrazują tabele 14 162 i 15 163 .
Proces upadku wolnych do rzędu chłopów pokazała E. Wilke 164 , obrazując
ewolucję tego zjawiska. Z chwilą otrzymania przez szlachtę w nadaniu
wolnych nie utrzymywała ich ona przez dłuższy czas przy służbie
wojskowej, lecz zamieniała na czynszowników, a więc w chłopów; np.
156 Ibid., s. 50.
157
Ibid., s. 50.
158
E. Wilke, op. cit., s. 50, przypis 113.
159 K. G ó r s k i, Z dziejów żywiołu polskiego w Prusiech od 1525 r. do 1772 T.,
Jantar, R. 3, z. 1 (9), Gdynia 1939, s. 2; W. Brünneck, Zur Geschichte des
Grundeigenthums in Ost- und Westpreussen, t. 2, Berlin 1896, s. 1—5.
160 E. Wilke, op. cit., s. 186.
161 G. Plehn, op. cit., s. 89.
162 E. Wilke, op. cit., s. 187.
163
G. A. M ü h 1 v e r s t e d t, Dos älteste Vasalen-Register..., s. 177—195
i 256—291.
164 E. Wilke, op. cit., s. 188.
54