USTAWA O RZĄDZIE (REGIMENTSNOTTEL) PRUS KSIĄŻĘCYCH ...

Przedstawiony przez nas wyżej problem bazy ekonomicznej księcia
i stanów oraz wykazanie zmian, jakim ona podlegała w XVI w., pozwala
na podanie następujących wniosków:
1. Kraj w czasach ks. Albrechta dzięki długoletniemu pokojowi odbudował
się i w II połowie XVI w. począł się nawet bogacić.
2. Książę, posiadając najwięcej ziemi w kraju, bo zapewne około 2 / 5 łanów
uprawnych, około 1 / 3 miał w zastawach. Najwięcej zastawów miało
miejsce w r. 1530 — 12 starostw zastawionych; potem sytuacja się poprawiła,
gdyż w r. 1536 było zastawionych 7 starostw, w r. 1546 — 8,
w r. 1550 — 9, aby znacznie się pogorszyć w r. 1556 — 13, 1561 — 14,
1565 — 16. Zastawami książę łatał pusty skarb. Brak pieniędzy zmuszał
księcia do tego, aby prosić stany o podatki. Mimo iż do kamery rentowej
wpływało coraz więcej pieniędzy z domen, to jednak wzrost ten był znacznie
wolniejszy niż bogacenie się szlachty. Do tego niegospodarność samego
księcia i okradanie go przez jego urzędników dopełnia obrazu lichego
położenia ekonomicznego władcy. W sumie potencjał ekonomiczny księcia
jeśli się nie zmniejszył, to jedynie utrzymywał się na poprzednim
poziomie.
3. Odwrotnie miasta, stopniowo bogaciły się i rozszerzały swoje patrymonia
ziemskie. Wzrosła liczba miasteczek i ich mieszkańców. Na dobre
jednak tak w XVI, jak i w XVII w. liczyły się trzy miasta Królewca.
Najbardziej rozwinął się potencjał gospodarczy szlachty w wyniku
rozwoju handlu zbożowego od połowy XVI w. Już w II ćwierci XVI w.
szlachta ostatecznie skonsolidowała się w liczbie około 200 rodzin.
Przyjmując, iż potencjał ekonomiczny determinuje pozycję księcia,
jak i szlachty oraz miast, należałoby postawić tezę, iż książę jeszcze do
połowy XVI w. pozostawał w równowadze tak gospodarczej, jak i politycznej
ze stanami, a wyrazem tego była Regimentsnottel; natomiast około
r. 1566 równowaga gospodarcza była zachwiana na skutek szybkiego bogacenia
się szlachty i Królewca, co w konsekwencji odbiło się na załamaniu
równowagi politycznej w recesach 1566 r. na korzyść stanów. Było naturalnie
wiele przyczyn politycznych (rządy obcych doradców), a nawet
religijnych (osiandryzm), które doprowadziły do politycznego starcia
między władcą a stanami. Stany miały dodatkowe oparcie w królu polskim,
niemniej bez odpowiednich środków materialnych nie byłyby w stanie
prowadzić wówczas samodzielnej i energicznej polityki. Dzięki znacznemu
powiększeniu swego potencjału ekonomicznego stany miały poczucie
siły, a następnie posiadały środki pieniężne na wysyłanie poselstw
i wreszcie na wielomiesięczne uczestniczenie w obradach sejmowych. Znamienne
jest, że właśnie w latach 1550—1556 książę Albrecht próbował
obywać się bez sejmu. Równoległość rozwoju gospodarczego, społecznego
i politycznego jest tu uderzająca.