Gacovic Od romanskog stanovnistva do Rumuna Timocana (VII-XVI vek) knjiga III (1)

202 Slavoljub Gacović
Romanizacija i romansko stanovnistvo Timocke zone (I-XVI vek) 203
grafijama kastela Ogočopo i ©Ocodopovmodic iz oblasti Akvisa.
Smatramo da grafija Naioooc nipošto ne može biti skraćenica grafije
NaioovmoAig, kao što @eoddpa nije skraćenica grafije OsoŠopovnoAuc.
Ako se osvmemo na istoriju Naissus-a nepunih stotinak godina pre
pojave Prokopijevih dela, spoznaćemo razloge zbog kojih je pisac morao
praviti distinkciju ovih dveju grafija. Poznati istoričar Amijan Marcelin
zabeležio je u svom delu da je grad Naissus bio „veoma bogat grad“
(copiosum oppidum), koji je u svojoj dugoj istoriji bio „više puta opsedan,
ali da se nikada nije predao niti bio osvojen“ (..circumcessum quidem
aliquotiens numquam tamen excissam aut deditam...). Prva katastrofalna
razaranja grad Naissus doZivljava 441. godine po Marcelinovoj hronici, kada
su „Hunski kraljevi sa hiljadama svojih vojnika provalili u Ilirik i opustosili
Naissus, Singidunum i mnoge druge gradove i utvrdenja u Iliriku“
(Hunnorum reges numerosis suorum cum milibus Ilyricum irruerunt
Naisum, Singidunum „aliasque ~civitates oppidaque Illyrici plurima
exciderunt), a onda, po žitiju sv. Hipatija, to isto učiniše Huni 447. godine na
čelu sa Atilom, te 471. godine Goti na čelu sa Tjudimerom, sve dok ih
Teodorih 488. godine ne odvede u Panoniju, a potom u Italiju protiv
Odoakra. Dobar deo stanovništva je, za vreme pedesetak nesigurnih i
pustolovnih godina, bežeći organizovano pred varvarima, uteklo u zbegove
po, tada šumovitim, klancima Svrljiških planina, kada su, po svoj prilici,
podigli sebi naselje na ušću Svrljiškog Timoka i reke Belice severoistočno
od brda Kapilije, u podnožju litica na kojima je kasnije podignut
srednjovekovni grad Svrljig, prozvavši ga Nqioooc po imenu grada odakle
su ovamo izbegli. Početkom VI veka, u vreme Anastazija I (513-518), kada
je započeta intezivna delatnost na utvrđivanju gradova u Iliriku, utvrđeno jei
ovo naselje bivših stanovnika Naissus-a zidinama čije ostatke danas
razotkriva reka Belica."5 Sredinom VI veka, u vreme Justinijana I (527-
565), kada su preduzeti opsežni radovi na obnovi antičkog grada Naissus-a i
izgradnji četrdesetak novih kastela u njegovoj oblasti, Prokopije je prilikom
navođenja imena tih kastela imao dobar razlog za distinkciju u nazivu
novosazidanog kastela, kojem su, njegovi stanovnici nadenuli ime Nqioooc,
odakle potiče i potonji naziv sela Niševce,”* i obnovljenih zidina antičkog,
% Procop. De aedif. IV 1
! Proc. De aedif. IV 6.15, 18
% Rekognosciranjem terena viđeni su ostaci zidina koji obiluju u kasnoantičkom i
ranovizantijskom materijalu, dok su površinski nalazi sa ovog lokaliteta hronološki datirani u
VI veku i poznijem vremenu; prilikom regulacije toka reke Belice pre 20-tak i više godina
nađen je jedan lapidami latinski natpis u nekoj prostoriji-kosturnici koji je naknadno prebačen
u Niški muzej
5 Osnova ktetika Nisov-bskyj koja se istovremeno javlja u VII poglavlju dela Zivot sv.
Simeona Stefana Prvovenčanog (prid. Nišav - bskyj; oblast nyssveskuj) i u jednom zapisu iz
grada Naissus-a, kojeg je prozvao NaicoumoAig „Nyšb gradb” (upor.
paralelu Skepb/ grade = Skoplje) da bi ga izdvojio od ostalih kastela.
Oko etimologije kasnoantitkih naziva Noioooc i NaicovmoAig
etimolozi se dele na one koji se opredeljuju za praie. *nav-,”” koradikalno s
prajezickom reči za ladu *ndus (grč. ndus, stind. nauh, lat. navis), i na one
koji svode Nav-isso- na ie. koren *sndu- (stind. snduti ,kaplje, ispušta
tečnost“, grč. jon. neis < *snavis „potočna ili izvorska nimfa, Najada“, ndma
< *snavema „tečnost, izvor“ itd.). Ova etimologija, koju je predlozio
Detschew,”® prihvatili su Russu, ” Georgiev'® i Schramm.'" Ime Naissus
(< Na/v/isso) Holder proglašava keltskim, koga Tomaschek dopunjuje
ukazujuéi i na druge keltske tragove u toponimiji (Remisiana, Meldia),
Mladenov i Detschew'®” tračkim, jer su uvereni da je tratko starije od
keltske najezde u III veku pre Hrista, Georgiev dakomezijskim, a Skok'®® i
Meyer' ilirskim. Fazmerovo'® poredenje imena Nig, Nisava sa luznickim
hidronimom Nisa > nem. Neife otpada, buduéi da polazi od sličnosti
današnjeg oblika, a ne od anti¢kog. Résler je, tumačeći fragmente Priskove
Istorije koji govore o Naissus-u, izneo da se Nišava doista zvala Danuba, a
A. Loma je dokazao da ona potiče od ie. sintagme *danus naviia „reka preko
koje se prevozi čunom ili splavom“ (upor. staroiran. danus naviia „reka koja
se prelazi plovilom), kao i to da se poreklo naziva Naissus može dovesti u
vezu s nazivom hidronima Nevlja (stariji oblik Navlja), gde iznosi orginalno
i do sada najprihvatljivije rešenje u diskusiji oko porekla imena Naissus."
U mnostvu ojkonima sa prostora kasnije formiranog Vidinskog
sandZaka, u nahiji Fetislam, Krivina, Crna Reka, Banja, Timok, Svrljig,
Polomje, Zagorje i Vidin, zabeleZenih u turskim popisnim defterima XV i
1202 (Cmapu cpncku sanucu u kamnucu 1, Beorpan, 1982, N? 7: nySeveskimi prčd/e/ly)" i
koja docnije sasvim preovladuje: pri jep(i)s(ko)pé nisevescéme u jednom izvoru iz 1279.
godine (Cmapu cpncku sanucu u #amnucu 1, Beorpan, 1982, N? 25) daje oblik *Nisevsci >
Niševci “Nisevljani”,*® odakle današnji oblik ojkonima Nisevac.
%7 A. Holder, Alt-celtischer Sprachschatz 11, 693; W. Tomaschek, Die alten Thraker 11 2,
69; St. Mladenov, Zeitschrift fur Ortsnamenforschung 3, 138.
%8 JI Heues, Tpaxuiicku naseanus na nawu pexu, Vssectus na Mucrayr 3a Brarapck
e3uk 3, 267.
%1, |. Russu, Limba traco-dacilor, Bucuresti, 1959, 72.
100 Byr, Teoprites, Bbazapcka emumonozus u oHoacmuka, Codus, 1960, 35.
19! G, Schramm, Eriberer und Eingesessene. Geographische Lehnnamen als Zeugen der
Geschichte Sudosteuropas im ersten Jahr tausend n. Chr., Stuttgart, 1981, 307.
192 D, Detschew, Die thrakischen Sprachreste, Wien, 1957, 326.
1% p_ Skok, Studije iz ilirske toponomastike, Glasnik Zemaljskog muzeja 32, Sarajevo,
1920, 3.
194 A Meyer, Die Sprache der alten lllyrier 1, Wien, 1957, 237.
1995 M, Vasmer, Schriften zur slavischer Altertumskunde und Namenkund 11, Berlin, 1971,
544.
1906 A, Loma, Oamnaest vekova u tri slova, U svetlu carskih gradova, Niš, 1994, 7-26.