Gacovic Od romanskog stanovnistva do Rumuna Timocana (VII-XVI vek) knjiga III (1)

86 Slavoljub Gacović
trans-: transmittere – trimite-re/trimićere, itd. 2.
Veoma aktivna u latinskom je opozicija in — dis- i ex: ponere – punere/putie-re,
adponere – apune-re/apuiie-re, exponere – spune-re/spulte-re,
praeponere — prepune-re/prepune-re, subponere — supune-re/supune-re;
prehendere — prinde-re/prinđe-re, adprehendere — aprinde-re/aprinđere),
comprehendere — cuprinde-re/cuprifide-re; forquere — toarcere/toarče-re,
extorquere — stoarce-re/stoarče-re, inforquere — intoarcere/intoarče-re.
Velike transformacije na prelazu iz latinskog u romanske jezike postojale
su i u domenu formiranja leksike. Sa tačke gledišta leksike zanimljivo je
šta se dogodilo sa sistemom latinskih prefiksa koji su najčešće korišćeni u
formiranju glagola za koje se može reći da su panromanski:
ad-: dr. a- adormi/adurmi, apleca/apleca, ital. a(d)- (adombrare),
fran. a- (allonger), špan. a- (abordar), port. a- (abastecer);
de-: dr. de(s/z)- desface/defade, dezlega/dezl'ega, ital. dis- (disonorare),
špan. des- (descalbagar), port. des- (desabrigar);
ex-: dr. s/z scufunda, zbate/zbace, ital. s- (scontento), fran. é- (élancer),
3pan. es- (esbarar), port. es- (escabelar);
in-: dr. in- /im- impšrti, ital. in- / im- (imbocare), fran. en- / em- (emballer),
špan. en- / n- (encaminar), port. em- / en- (encalicar);
re-: dr. rd- ripune/ripuie, ital. ri- (visentire), fran. re- (reprendre),
špan. re- (recargar), port. re- (recatar);
trans-: dr. trđ- trada, ital. tra(s)- (trasandare), fran. tré-, tres- (tressaillir),
špan. tras- (trasbalsar), port. tras- (trasmontar).>*
Rumunski jezik ima prefikse koji su nestali u drugim romanskim jezicima,
kao npr. extra- dr. striibate/stibaée, ital. stravecchio, odsutan u francuskom)
i sub- dr. supune/supune, ital. sorridere, ali odsutan u francuskom,
gde je bio zamenjen sa subtus-). Medu priblizno 100 latinskih leksema nasledenih
u svim romanskim jezicima samo u rumunskom postoji preko 20 prefiksalnih
oblika, najvise sa a- *addepositum > adipost, adsternere > agterne/asćerne,
*attepire > atipi itd.; ex- *expauimen > spiminta, *extemperare
> stimpšra itd. i in- *intemplare > intimpla, *intenuare > intina itd., a
medu priblizno 200 panromanskih leksika nestalih iz rumunskog imaju veoma
malo prefiksalnih oblika, kao npr. infans, praestare, transversus. Nešto
jednostavnih leksema bilo je zastupljeno u rumunskom sa svojim proizaslim
prefiksima: tingere: intingere > fintinge/inéinge; wicere: inuincere >
fnvinge/invinge. >
Treba podvuéi da postoje i prefiksi kojih nije bilo u romanskim jezicima,
ali su kasnije pozajmljeni iz latinskog, kao npr. ab- dr. abjudeca, ital.
5 L. Vasiliu, Enciclopedia limbilor romanice, Bucuresti, 1989, 250-252.
6 M. Avram, Formarea cuvintelor in limba romdnd, vol. Il, Bucuresti, 1978, 300-304.
Romanizacija i romansko stanovnistvo Timocke zone (I-XVI vek) 87
abnegazione, fran. abjurer, Span. abjurar, port. abnegar; circum- dr. circumscrie,
ital. circo/n/scrivere, fran. circonlocution, špan. circunscribir.
Katkad su pozamljeni prefiksi upravo u jezicima u kojima su bili nasledeni,
stvarajuci tako etimoloske dublete, odnosno pozajmljeni prefiksi imaju drugi
oblik u odnosu na one nasledene: rum. con- / cu-: complicea — cuprinde/cuprinde,
dr. extra- / stra-: extraplat – strabun, itd >
Navešću i nesto prefiksa grékoga porekla koji su veoma produktivni u
romanskim knjiZevnim jezicima, kao npr. dr. arhi-: arhidiacon/arhidacon,
ital. arc(h)i- (arcangelo), fran. arc(hi)- (archeveque), Span. arc(h)i- (arcipreste)
ili dr. hiper-: hipersensibil, ital. iper- (ipercritico), fran. hyper- (hypersensible),
špan. hiper- (hipercritico) i koji su veoma korišćeni u nauénoj i
tehničkoj terminologiji, a kojih nema u govoru Vlaha/Rumuna Timogana **®*
Rumunski jezik je pozajmio prefikse i iz staroslovenskog ili iz modernih
slovenskih jezika, mada su neproduktivni ili slabo produktivni i imaju
neliterami karakter, kao npr. do-: dofierbe/dofjerbe, zd-: ziuita/ziujta itd.,
ali njih ima u govoru Viaha/Rumuna Timo&ana. Najprisutniji slovenski prefiksi
su oni koji su pretrpeli uticaj od strane latinskih prefiksa: ne-: neadormit/fieadurmit,
neacinsti preplavljeni s latinskom leksikom koja ima prefiks
ne-: nemici; prea-: preabun/prjabun, preaslivi < lat. per- i prae- itd.
Moguće je da i prefiks rdz- pozajmljen iz staroslovenskog rdz-: rizboli, po
mnogim lingvistima (A. Philippide, O. Densusianu, I. Iordan, Al. Graur) ima
dvojno poreklo, kao npr. lat. re- > rum. rd-: ržiscoc, rizbat učvršćen kasnije
slovenskim prefiksom.**
VI 4. 2. Izvedenice sa sufiksima. Jednostavna sagledavanja mogu se
uginiti i u vezi sa sistemom sufiksa, koji su u sustini nasledeni iz latinskog i
pored toga što su obogaceni tokom vekova serijom pozajmljenih sufiksa iz
jezika sa kojima je rumunski imao dodira. Pojedini sufiksi su nastali u kasnom
latinskom jeziku i svejedno su postali panromanski, kao §to éemo videti
na slede¢im primerima:
—ar: fierar < ferrarius je učvršćen staroslovenskim suf. —ari pindar,
ali i putem latinsko-romanskog uticaja u leksemama, kao 3to je bibliotecar.
—arius: dr. —ar argintar/ardintari „srebrar“ < argentarius, ital. —aio
(calzolaio), fran. —ier (argentier), špan. —ero (carbonero), port. —eiro (carvoeiro).
-aceus: fenaceus (campus) — finat ,livada®; gallinaceum (stercus) —
gšinat „(ptičji) izmet“, itd. = 8;
-alis: battualia — bitaie/bitaje „bitka, borba“, spinalis — spinare
leda, kičma“
— Sala, De la latind, 108-109.
% Ibid, 109.
+ Ibid, 109.