Gacovic Od romanskog stanovnistva do Rumuna Timocana (VII-XVI vek) knjiga III (1)

82 Slavoljub Gacović
inima/inimš < lat. anima „duša; dah, disanje“, sačuvano u svim romanskim
jezicima sa istim značenjem; staro značenje dusa postoji u izvedenici
inimos „onaj koji radi srcem, srčat“ i u izrazima kao npr. om fa@rd inimđ,
nu-fi face inimd rea „čovek bpz duse, ne može te sekirati*;
sat, arom. fusat < lat. fossatum „opkoljen šančevima“; na početku je
znacenje u rumunskom bilo ,,utvrdeno mesto®;
scillda < lat. excaldare ,,(po)staviti u toplu vodu* prešao u zapadne romanske
jezike s etimoloskim znaGenjem, dok je u rumunskom dobilo znagenje
„okupati“;
tare < lat. talis je u rumunskom dobilo znaenje „moćan“, koje je veoma
udaljeno od lat. talis ,jednak, isti, nalik, slian* u vreme kada su drugi
romanski jezici sačuvali etimolosko značenje koje postoji u fran. fel;
tinžr/ćinšr < lat. tener „svež, jedar“ sačuvano sa istim značenjem u zapadnim
romanskim jezicima (upor. fran. fendre), a u rumunskom je dobilo i
značenje „mlad“;
vindeca/vindeca „izlečio se; zacelila rana“ < lat. uindicare „ponovo izlečiti,
spasiti, izbaviti“, a korespondentne zapadno-romanske lekseme imaju
značenje „(o)svetiti se“.
Nova značenja latinskih etimona prezentuju pojedine lekseme samo u
rumunskom jeziku i stoga je razumljivo da u ovim slučajevima nema komparacije
s drugim romanskim jezicima:
Jereste „Bože sačuvaj“) čije je prvo značenje bilo „skloniti sa strane“, sa razvojem
koji se lako može objasniti;
hospitium „gostoljublje, gostoprimstvo“ > rum. espit „gozba“ sa razvojem
koji se lako može objasniti;
mas, maris „mužjak“ > rum. mare „veliki, -a, -o“.
Ovde su prikazane lekseme nasleđene iz latinskog čija se značenja ne
slažu s onima iz klasičnog latinskog i može se doći do zaključka da se često
nalaze u kasnolatinskim tekstovima, a veoma retko u delima klasičnih autora.
Postoje latinske lekseme čija su značenja promenjena kod hrišćanskih
autora:
communicare „(raspo)deliti, udružiti se“ u hrišćanskoj epohi dobilo je
značenje a cumineca „saopštiti (blagu vest), pričestiti se, komkati“ rašireno
u skoro svim romanskim jezicima. Treba podvući da je u mnogim romanskim
jezicima hrišćanski smisao „uzeti učešća; podeliti s kim svete tajne“
nasleđen, kao što upravo pokazuju oblici leksema koje predstavljaju jedan
istovetan aspekt fonetskih pravila romanskih jezika (fran. communier, prov.
comengar, špan. comulgar, port. commungar, dr. cumineca). Leksema je naknadno
bila pozajmljena iz latinskog zbog njenog izvornog smisla a comu-
Romanizacija i romansko stanovnistvo Timocke zone (I-XVI vek) 83
nica „saopštiti, javiti; druziti se, biti u vezi (s nečim)“ (fran. communiquer,
prov. comunicar, špan. comunicar, port. comungar, dr. comunica);
dominica u dies dominica ima prvobitno značenje dan Gospodnji, a u
epohi hriséanstva dobija smisao duminicd/dumiiici „nedelja“ koje je sveopste
značenje u svim romanskim jezicima;
paganus, u početku „meštanin jednog sela (= pagus)*, a u hrišćanskoj
epohi značenje se menja u pigin „paganin“, pojava koja ima više
objašnjenja;
quadragesima „četrdesetodnevica“, a pod uticajem hrišćanstva dobila
je ova leksema značenje „Uskršnji post od šest nedelja“ u svim romanskim
jezicima; u dakorumunskom se sačuvala forma pšresimi, a u francuskom
carčme).
Postoje lekseme samo u rumunskom jeziku čiji smisao duguju hrišćanstvu:
draco, na početku ima smisao dragona (zmaja), mitske zmije koju je
utelovio zli duh; nalazi se samo u rumunskom i albanskom gde označava davola.
Zanimljivo je da se na terenu gde se govori rumunski, ne koristi grčki
termin diabolus „đavo“;
creatio „stvaranje“ se verovatno nalazi u osnovi dr. Cršciun/Crščun
„Božić“;
calendae, u jednini calenda, dobilo je značenje u dr. colindž/colindš,
štap i pesma koju nose i pevajuicolindrefti „koledari“ dan u oči Božića;
inclinare „sagnuti (glavu)“ ima u rum. inchina/inkina religiozno značenje,
dok se u drugim romanskim jezicima sačuvalo staro značenje.
U rumunskom jeziku postoje lekseme koje su doživele semantičku evoluciju
u vreme kada su balkanske provincije bile napuštene od rimske vojke.
V. Pérvan je objasnio razvoj lat. pavimentum „kaldrma, pločnik, mozaik“ u
rum. pimint „zemlja“ činjenicom da je gradsko stanovništvo bilo prinuđeno,
nakon razaranja gradskog života, da živi u naseljima koja nisu bila sređena
po rimskom modelu i koje je moralo u nuždi primeniti gradsku terminologiju
na seosku stvarnost. S obzirom na to da je lat. pavimentum dobilo značenje
pdmint „zemlja“, lat. ferra je u rumunskom dobilo suženo značenje farš „zemlja,
država“, odakle i izvedenica tžrinš „usitnjena zemlja“,
Istorijsko-socijalni uslovi u oblastima u kojima je bio u upotrebi rumunski
jezik bile su često spomenute od S. Puscariu-a kako bi objasnio pojedina
značenja u rumunskom:
pons „most“, postala je punte/punće „uzani most preko jaruge načinjen
od jedne grede“ u rumunskom, za razliku od svih drugih romanskih jezika
koji čuvaju značenje „most“ (fran. pont, špan. puente); objašnjava se &injenicom
da u planinama gde su živeli preci Rumuna nisu tekle velike vode,
preko kojih je trebalo graditi mostove, već potoci preko kojih se prelazilo ta-