Gacovic Od romanskog stanovnistva do Rumuna Timocana (VII-XVI vek) knjiga III (1)

122 Slavoljub Gacović
jezika“, odnosno „do XII ili najdalje do XIII veka — srpskohrvatski jezik se u
istočnoj i južnoj Srbiji raširio na račun rumunskog jezika*,”Š što bi ujedno
trebalo da predstavlja i sam početak bilingvizma među Rumunima na ovim
prostorima.
Od značaja za početk bilingvizma kod Vlaha na prostoru Balkana valja
navesti Jirečekovo mišljenje da se tokom XV veka srpski jezik menja.
Umesto dotadašnjih tipično slovenskih nastavaka —ec, dolazi novi, tvrđi
nastavak —ac. Zatim, umesto mekih vokala dolaze tvrdi, a kod tvrdih vokala
još tvrđi, kao npr. Bujana umesto Bojana, Vulahusa umesto Vlahuša, itd.
Jireček se pitao odakle još krajem XIV veka ekavski naziv Zvezda za vis
iznad Dubrovnika, a kasnije i danas ijekavski naziv Zvijezda. Te promene u
jeziku nastaju upravo zato što su dotad romanofoni Plasi počeli da govore i
slovenski, dakle postaju bilingva/ni.
To se, po mišljenju Svetozara Georgijevića, dogodilo onda kada su
romanofoni Vlasi prihvatili i slovenski jezik koji u vidu žargona vraćaju
nazad Slovenima, pa su tako nastali govori, poput onih u prizrenskotimockoj
oblasti, gde umesto sedam padeza imamo svega tri ili Cetiri.”*
Romanofoni Vlasi su, dakle, primili slovenski jezik, ali su tom jeziku
nesto i dali. Karakteristi¢ni, po labilnosti, slovenski vokal jaf oni su odredili
kao ije umesto starijih verzija e u ekavici ili i u ikavici. Ijekavice i danas ima
samo tamo gde je u većoj meri bilo romanofonog Zivlja koje se vremenom
slovenizovalo. Pretvaranje e u ie tipiéno je romanska karakteristika u mladim
romanskim jezicima ne samo u susednoj Italiji nego i u Spaniji. Pored toga
što su raniji slovenski jezik durizirali, bilingvalni Vlasi su uneli jo§ neke
osobine, tako da izmenjeni slovenski jezik gotovo nema glasa A,
karakteristi¢nog naročito za Zapadne Slovene, dok se glas / na kraju reči
pretapa u p, kao i u novijem italijanskom. Sa bilingvalnim Vlasima
postavljen je na dnevni red i problem diftonga, koji nisu karakteristiéni za
slovenske jezike i koje mnogi lingvisti osporavaju čak i u modernom
srpskom i hrvatskom jeziku, medutim, diftong je svaki sš·oj u participu
(radnom pridevu), gde je o zamenilo tipično slovensko / itd.“0
Kako smo u prvom delu rada izneli dosta jezičkih primera kao dokaz
da je i na prostoru Timočke zone nastao rumunski narod čiji se jezik do XII-
XIII, eventualno do kraja XIV veka utopio u srpske govore na području
Šopluka stvarajući na taj način balkanizme, u drugom delu ćemo ukazati na
romanske/rumunske pozajmice u rečniku srpskoga jezika sa šireg područja
Timočke zone čime ćemo ukazati na viševekovni suživot Romana/Rumuna i
-5 Ibid, 103.
%S, Georgijević, Etimologija imena mesta SR Srbije, Niš, 1985, 12-15.
% B, Hrabak (Diskusija), Radovi, knj. LXXIII, Odeljenje druatvenih nauka,
Sarajevo, 1983, 159-160.
knj. 22,
Romanizacija i romansko stanovnistvo Timocke zone (I-XVI vek) 123
Slovena, poslovenjenih Bugara i Srba koji se odvija do danasnjih dana na
ovim prostorima.
Tipi¢na je rumunska pojava prelaza meduvokalskog -/- > -r- u epohi
koju ne možemo vremenski odrediti i nalazimo je u slede¢im primerima: lat.
sole(m) > rum. soare, lat. mel, sa gen. mellis > rum. miere, lat. masculus >
rum. mascur. Zatim, u okolini Sarajeva srp. zarica ,vrsta sira“ < rum. zard
(< arb. dhallé), u Dalmaciji glindura „otečena Zlezda u stoke“ < rum. dial.
glindurd = lat. glandula®" ali i srp. čutura (slovenač. čutara, čotara) < rum.
ciuturd = lat. *cytola, kanura ,,drvo na koje se namotava preda“ < canurd =
lat. cannula „trščica“, sugare ,jagnje sisanče“ kod Vuka < rum. sugar = lat.
sugale itd. Rumunski dijalekatski prelaz -n- > -y- nalazimo u srpskom i
hrvatskom ker ,,(lovacki) pas“ < rum. dijalektalno cdre (knjiZ. rum. cdne =
lat. cane, a rumunsku promenu lat. x > ps nalazimo u dubrov. kopsa „ovčiji
but“ < rum. co(@)psd = lat. coxa, itd.*
U unutra$njosti Srbije, Bosne i Hrvatske ima raSirenih romanskih
pozajmica koje su balkanako – romanske, odnosno mogu podjednako poteci
iz dalmato-romanskog ili rumunskog, jer se i u jednom i u drugom jeziku
čuva -5-, kao npr. rusalije, rusalje = lat. rosaliae; duplo = lat. duplu gde se i
u jednom i u drugom jeziku čuva -pl- nasuprot italijanskom pi: doppio, itd.“3
Svi se naučnici slazu u jednom da su u srpski jezik ,,pastirski termini
ulazili... iz rumunskog jezika: besika < bdsicd = vessica... furka *preslica’ <
Jurcč“ itd. i da su ,neki arbapaski pastirski termini dosli... rumunskim
posredstvom: st.-dubr. brinza, rum. (banat.) brinza 'sir < brinza (H. Barié je
pokazao da je re¢ poreklom albansko-tratka: *brondja ’ono što je
uskisnulo’; barza 'bela ovca” < barzd /arb. bardh/)“, itd. Takode srp. čuma <
rum. ciumd, u Banatu i istočnoj Srbiji buse < rum. bu(d)zd (< arb. buzé)
»usna®, u isto&noj Srbiji sten „bačija“ < rum. stind, itd.%4
Ogromna većina imena ovaca i koza govori o boji, kvalitetu, dužini
runa i dlake, o delovima tela, kao i o razlikovanju naziva ovaca prema
uzrastu, odnosno da li je brav oplođen u pravo vreme, pre vremena ili sa
zakašnjenjem, itd. U vezi sa takvim i drugim nazivima brava, koji su
romanskog/rumunskog porekla, iznećemo nešto podataka u što je moguće
sažetijem obliku.
Jedan od mnogih naziva koji nalazimo u rečnicima na bugarskom i
bivšem jugoslovenskom prostoru je šiljeg — šilježe. U Pirotu šilježe, a u
Budžaku (opština Kalna) i šile „mlado muško jagnje“, dok se među
Albancima na jugu Srbije ovaj naziv može čuti kao šilog. Oblikom ilje
obeležio je L. Zore „ovcu koja se još nije ojagnjila“ u Rječniku JAZU, a
! |. Fischer, Latina dunđreanđ, 193.
2 Ibid, 147.
9 [. Popović, Istorija srpskohrvatskog jezika, 147.
% Ibid, 147.