Gacovic Od romanskog stanovnistva do Rumuna Timocana (VII-XVI vek) knjiga III (1)

118 Slavoljub Gacović
samim tim i određivanju vremenskog razdoblja u kojem je mogao nastati
rumunski jezik, ali bi nas to i suviše udaljilo od naslova. Umesto toga,
iznećemo nešto materijala iz prizrensko-timočkog dijalekta, smeštenog na
prosotru Timok — Osogovo — Šara, prostoru koji inače mnogi istraživači
smatraju kolevkom protorumunskog/rumunskog naroda. Taj materijal potiče
iz rumunskog jezika koji je nastao iz podunavskog latiniteta, a koji je
pretrpeo veliki uticaj balkanskog supstrata. Primeri nadeni u prizrenskotimockom
dijalektu u nauci se &esto nazivaju balkanizmima.
Odakle balkanizmi? Rimljani su, pokoravajuéi Balkan, u prvom redu
romanizovali jadransko primorje, ali se romanizacija u većoj ili manjoj meri
girila i u zapadnobalkanskom kopnu, a kad je nestalo rimske vlasti, za njom
je zaostalo niz romanskih jezika, koji su u kontaktu s juznoslovenskim
jezicima, posebno nakon VI-VII veka, davali nove forme koje nazivamo
balkanizmima.
Ivan Popovi¢ iznosi, kao što smo već rekli, da su u kontinentu
„romanizovana tračka plemena formirala začetak danaSnjeg rumunskog
Jjezika* pa nastavlja da se danas „u nauci uglavnom smatra da je rumunski
Jjezik formiran na sadasnjoj teritoriji istočne Srbije, zapadne Bugarske i
možda severne Makedonije... na tome terenu, pre dolaska Slovena, a mozda i
izvesno vreme posle toga romanizovani balkanski stanovnici govorili su
*prarumunskim’ jezikom, koji se tek docnije raspao na dakorumunsku i
3 Od romanskih jezika izdvajamo na jadranskom primorju od Kvarnera do albanske
obale dalmatski romanski, koji se može deliti na jufnodalmatski, tzv. raguzejski, koji se
govorio u Dubrovniku do sredine XV veka, srednjodalmatski od Splita do Raba, koji je
prilično rano nestao iz upotrebe, krajem XII veka, krcki ili veljorski, koji se govorio na Krku
do 10. juna 1898. godine, kada je umro u 6 sati i 30 minuta njegov poslednji govornik Tone
Udina Burbur i istriotski, koji se zadrzao do danas u zapadnoj Istri juzno od Rovinja, posebno
u gradiima Vodnjanu, Fazani, Balama, Galezanu i Sisnjanu (P. Simunovi¢, Istocnojadranska
toponimija, Split, 1986, 19). Na ove govore nastavljali su se sevemije i zapadnije
retoromanski i furlanski govori, koji pripadaju tzv. zapadnoj Romaniji, a u unutrasnjosti
Balkana formirao se zacetak danalnjeg rumunskog jezika uglavnom na prostoru
romanizovanih trackih plemena. Po Skoku je od VII do IX veka bila faza stvaranja
dalmatskog jezika iz balkanskog latiniteta (Proucavanjem ovih romanskih jezika, osim
rumunskih naučnika, bavili su se italijanski lingvisti M. G. Bartoli, Das Dalmatische,
Schrifien der Balkancommission, Lingu. Abt. IV /Wien, 1906, [-11/; H. Bari¢, O uzajamnim
odnosima balkanskih jezika 1, Bibl. Arhiva za arb. starinu, jezik i etnologiju IV, svezak 1
/Beograd, 1937/, P Skok, Slavenstvo i romanstvo na jadranskim otocima |-II, Zagreb, 1950;
M. Deanovié, Aviamento allo studio del Jialtto di Rovigno d' Istria, Zagreb, 1954, a takode
i nemacki naucnici, B. Meyer-Libke, G. Weigand i drugi. O problemima romanske
stratigrafije, osim P. Skoka, pisali su V. Vinja, Romanski elementi u govorima i toponomastici
otoka Korcule, Zagreb, 1951 /disertacija/; Z. Muljačić, Dalmatski elementi u mletacki pisanim
dubrovackim dokumentima XIV st, Rad JAZU, 327 /1962/, 237-280; P. Tekavčić, O
kriterijima stratifikacije i regionalne diferencijacije jugoslovenskog romanstva u svjetlu
toponomastike, ~Onomastica jugoslavica, VI /Zagreb, 1976/, 35-56), ·a
protorumunski/rumunski, po mišljenju 1. Fisera, iz tzv. podunavskog latiniteta.
Romanizacija i romansko stanovnistvo Timocke zone (I-XVI vek) 119
makedonskorumunsku grupu.“*** Ove Rumune — nastavlja 1. Popović —
„Srpske srednjovekovne povelje pominju... u Metohiji: bilo ih je i u Crnoj
Gori, prosli su kroz Bosnu, Dalmaciju, i — zajedno sa Hrvatima otišli da
nastane neka sela u Istri. I danas još u brdima Cicarije iznad Rijeke postoji
nekoliko rumunskih sela... druga jedna grupa Rumuna — verovatno iz duboke
starine jo§ — naselila je velike oblasti Makedonije i Grčke.“ Njih zovu
„Aromuni ili Makedonski Rumuni“ i na kraju „glavna grupa Rumuna je,
izgleda, tokom Srednjeg veka, prešla na levu obalu Dunava i bm;
mmanigpw:]lg slovensku Dakiju. To je teritorija uglavnom današnje
Rumunije.” Medutim, pored Rumuna ,valja i prvobitno boraviite
Arbanasq tražiti takođe negde u istočnoj Srbiji i južnije odatle, u Makedoniji.
Moguće je. da su oni živeli npr. u okolini Niša, jer baš u toponimu Niš od
Naissus nikako se š od s(s) ne bi moglo shvatiti bez arbanaskog
posrc?dovauja (upor. arb. koshéré od slov. kosorb, shum od lat. summus itd.).
U tim krajevima, dakle, treba tražiti staru postojbinu i Arbanasa i
Rumuna,**®
Da bi potkrepio svoje misljenje, Ivan Popovié kaže da su „Starog,
romax?sk_og (obično balkanskoromanskog') porekla... npr. slovenački
toponimi Oglej = 4quileia, Čedad = Civitate-m... srpskohrv. Cavtat (takođe
od Civitatem), kod Splita Pojud (močvarno mesto) = palude-m, na ostrvima
Kim;_; = campu-m, Košlun = castellione-m... Rumunskog porekla je ime
planmg Plašića (Stbija), Romdnije (Bosna), Durmitora (lat. dormitorium
’plandiste’ – Crna Gora)... U istočnoj Srbiji ostala su mnoga rumunska
geog'raf;ka imena kao Barbatovo (bdrbat), Korbevec (corb), Romanovce,
Vlaova i dr.; tako i u zapadnoj Bugarskoj: Valelunga (vale + lunga), Ursula\:
dol (ursu-I "medved’), Picor (ficior)* i dr.3% i
Pp iznetim primerima, „očigledno je da je romansko stanovništvo,
nastanjeno u relativno kompaktnim masama u centralnim balkanskim
oblastima, u današnjoj istočnoj i južnoj Srbiji (Pirot-Niš-Vranje), zapadnoj
Bug@rskuj (Vidin-Sofija-Custendil-Rodopi) i u Makedoniji (Skoplje i dr.)
razbilo včae? od početka južnoslovenske talase na zapadnu i istočnu struju...
Tak? se i jezgro npr. srpske države formiralo daleko na zapadu od Morave
(Ra_ska 1 Zeta), a jezgro bugarske države, opet, daleko na istok od moravske
doline“388,
U n?vedenoj oblasti ili još bolje u istočnoj i južnoj Srbiji i zapadnoj
Bugarskoj, „na prostoru Zaječar — Rtanj — Stalać — Prokuplje — Kosovo —
w L. Popović, ___ Istorija srpskohrvatskog jezika, Novi Sad, Matica srpska,
Popović,
1955,
Istorija
19 (=
srpskohrvatskog
L
jezika). j i
1. Popović, Istorija srpskohrvatskog jezika, 20-21
6 Ibid, 23, W
7 Ibid, 24.
Š8 Ibid, 59.