χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Χ ρ ι σ τ ι ν α Π . Φ ι λ η
Η δημοτική γλώσσα ως παράγοντας ακαδημαϊκής αντιπαράθεσης:
η περίπτωση του Νικολάου Κριτικού (1894-1986)
«ἔζησε στὰ σύνορα μιᾶς ἀκαθόριστης ἡλικίας
καὶ πέθανε γιὰ πράγματα μακρινὰ
ποὺ εἶδε κάποτε σ’ ἕνα ἀβέβαιο ὄνειρο»
«Ἐκμυστηρεύσεις». Τὰ χειρόγραφα τοῦ φθινοπώρου.
Τάσος Λειβαδίτης
Ι. Εισαγωγή
Στις 28 Φεβρουαρίου του 1911 η Β΄ Αναθεωρητική Βουλή στο νέο Σύνταγμα θα συμπεριλάβει
το άρθρο 107 με το οποίο ορίζεται η καθαρεύουσα ως επίσημη γλώσσα [1] του
κράτους, και μάλιστα κάθε απόπειρα αλλοίωσης και παραφθοράς της απαγορεύεται.
Η απόφαση [2] αυτή του Ελευθερίου Βενιζέλου θα ξαφνιάσει αρκετούς καθώς οι επιλογές
του για τους Υπουργούς Παιδείας [3] έδειχναν πως μάλλον ο Μεσσίας της Ελληνικής
πολιτικής προτιμούσε τη δημοτική γλώσσα. Χαρακτηριστική είναι η παρέμβασή του στην
Αναθεωρητική Βουλή [4] όπου δεν διστάζει να αναφέρει: «[Ε] Ἂν ἐν αὐτῷ τῷ Συντάγματι
περιελαμβάνομεν τοιαύτην διάταξιν, ὁ ἱστορικός τοῦ μέλλοντος, ὅστις θὰ ἔκρινε τὸ
Σύνταγμά μας, θὰ προσέκρουε εἰς αὐτὴν τὴν διάταξιν, οὐχὶ κρίνων αὐτὴν πρὸς τὸ
συμφέρον ἡμῶν». [5] Παράλληλα δε δεν διστάζει να κατηγορήσει τον Ψυχάρη.
Ένας τόσο προικισμένος άνθρωπος όπως ο Βενιζέλος και έξοχος γνώστης της
ελληνικής γλώσσας (η μετάφραση του Επιταφίου του Περικλέους αποτελεί ακόμα και
σήμερα μια σημαντική συμβολή στην ελληνική βιβλιογραφία) θα δηλώσει λίγα χρόνια
αργότερα πως το κράτος πρέπει να έχει την επίσημη γλώσσα των νόμων του: «Διότι
πρέπει να γνωρίζετε, Κύριοι, ότι η σύνταξις της περί γλώσσης διάταξης είναι σοφιστική:
η γλώσσα των νόμων είναι η επίσημος γλώσσα του Κράτους. Την στιγμή που θα
νομοθετηθούν οι νόμοι εις την δημοτική η επίσημος γλώσσα θα είναι η δημοτική». [6]
Βέβαια ο Βενιζέλος σε μια τόσο δύσκολη και ασταθή πολιτική κατάσταση έπρεπε
να υποταχθεί στις απαιτήσεις του καθηγητικού κατεστημένου, των λογίων, ακόμα και
των εκκλησιαστικών κύκλων.
Η Χριστίνα Φίλη είναι
Καθηγήτρια του ΕΜΠ
[1] Η Ελλάδα δεν αποτελεί μοναδικό παράδειγμα καθορισμού της γλώσσας της με τη συνταγματική
επιταγή. Το ίδιο συνέβη και σε έθνη που ο λαός δεν είναι ομόγλωσσος, όπως π.χ. στο Βέλγιο και
στην Ελβετία.
[2] Βλ. Α. Φραγκουδάκη, Ο Εκπαιδευτικός δημοτικισμός και ο γλωσσικός συμβιβασμός του 1911. Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνων. Ιωάννινα 1977.
[3] Θυμίζουμε πως ο πρώτος Υπουργός Παιδείας, ο Απόστολος Αλεξανδρής (1879-1961), ήταν μέλος
του Εκπαιδευτικού Ομίλου, ενώ ο διάδοχός του Ιωάννης Τσιριμώκος θα αναθέσει στον Δημήτρη
Γληνό την σύνταξη των νομοσχεδίων του 1913.
[4] Ο Κωστής Παλαμάς αντιτασσόμενος δήλωνε: «Ξέρω πως και μόνο το γεγονός που ζητήθηκε η
περιφρούρηση της τιμής της από το Σύνταγμα και πως ήρθε η αναφορά της μέσα στη Βουλή, πρέπει
να του λογαριαστεί του δημοτικισμού για νίκη του και θρίαμβός του ... Στα ζητήματα του Λόγου,
απάνω κι από κάθε επίσημη κορφή της Πολιτείας, η ψηλότερη κορφή, ο Ποιητής. Θησαυριστής και
θησαυροφύλακας και των εθνικών και των ανθρωπίνων ιδανικών, με το ρυθμό της μουσικής σκέψης,
κλει μέσα του πολύ βαθύτερ’ από άλλους τη συνείδηση της γλωσσικής αλήθειας, καθώς βαστά το
χρυσό κλειδί της ομορφιάς. Οι λαοί εκείνοι ζούνε και μπρος τραβάνε που παίρνουνε για δάσκαλο
του λόγου τους τον Ποιητή». Η συμπαράταξή του με τους δημοτικιστές επέφερε τη δίμηνη παύση
του από τα καθήκοντα του γενικού γραμματέα του Πανεπιστημίου επί πρωθυπουργίας Ελ. Βενιζέλου.
Μ. Τριανταφυλλίδη, Δημοτικισμός και Αντίδραση, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 340.
[5] Η Κοινοβουλευτική Ιστορία του Ε. Βενιζέλου τ. Α΄: 1910-1914, Εφημερίς της Βουλής των Ελλήνων.
Παράρτημα Αθήνα 1936, σ. 51.
[6] Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τ. 1-2 1915, σ. 133.
Ε Ν Ο Τ Η Τ Α I : Α Π Ο Τ Η Ν Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Τ Ο Υ Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο Υ
125