χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Στην ελληνική περίπτωση, όμως, παρατηρούμε μια ενδαφέρουσα εξαίρεση, έναν
εφήμερο όρο: νεοργάνωσις· καταγράφεται το 1888 και αμέσως μετά εξαφανίζεται. Τον
εφευρίσκει ο Στέφανος Ξένος. Είναι οικείο πρόσωπο· τον συναντάμε, σε άλλες πηγές,
να εκμεταλλεύεται δέκα ατμόπλοια υπό βρετανική σημαία και, μάλιστα, πριν από
το 1860. Φαίνεται παράδοξο, αλλά είναι φυσιολογικό: από τον 17ο αιώνα, διακόσια
χρόνια πριν εφεύρει τη λέξη ο Ξένος, η ναυτιλία ήταν ήδη η νεωτερικότερη δραστηριότητα
του ελληνικού στοιχείου στην Ελλάδα, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
και στη διασπορά. Και οι έλληνες πλοιοκτήτες ήταν το αστικότερο, διεθνικότερο και
νεωτερικότερο τμήμα αυτού του συνόλου διεσπαρμένων κοινωνιών που ονομάζουμε
Ελληνισμό. [25]
Μιλήσαμε ήδη για τη μόδα. Βλέπουμε ότι στη γαλλική γλώσσα η λέξη mode εμφανίζεται
πολύ νωρίς, το 1393. Έχει το νόημα της λέξης «τρόπος». Η λέξη Modiste,
μοδίστα, εμφανίστηκε μόλις το 1777· η μόδα είχε γίνει πλέον επάγγελμα, έντυνε την
αριστοκρατία αλλά και αστούς. Οι ευγενείς δεν είχαν πλέον την αποκλειστικότητα
της ωραίας ένδυσης· θα δίνουν τον τόνο για δώδεκα χρόνια ακόμη, έως τη γαλλική
επανάσταση. Έπειτα, κάποια στιγμή, θα τους αντικαταστήσει η μεγαλοαστική Haute
couture, δίνοντας τον τόνο στη μόδα· και η οποία θα επεκταθεί ακάθεκτη προς τις
καταναλωτικές μάζες ώσπου να καταντήσει, στις μέρες μας, πληγή – ακόμη και για
τις επιστήμες, της Ιστορίας συμπεριλαμβανομένης.
Αυτές οι λέξεις σίγουρα υπήρχαν την ίδια εποχή στην Ελλάδα: Μόδα, Μοδίστ(ρ)α
– όπως επίσης ο μοδέρνος και το Κατάστημα Νεωτερισμών. Και όμως, ο Κουμανούδης
δεν τις καταγράφει. Είπαμε, αντιπαθεί τους όρους που προέρχονται από ξένες
γλώσσες. Αν είναι έτσι, όμως, πού άραγε ανακάλυψε την αναπάντεχη και άθλια λέξη
νεωτεριστικο-αϊλιφική που προέρχεται μάλιστα από την αγγλική high life; Στην εφημερίδα
Νεολόγος Πατρών, η οποία την είχε επινοήσει για να περιγράψει, ακριβώς,
επίδειξη «νεωτερισμών» το 1898 –πού αλλού, στην Πάτρα. Ήταν μια πόλη πλούσια
και αστική, που αρεσκόταν ήδη στο high life και ήταν ήδη ολίγον αγγλόφωνη και
ολίγον σνομπ: ήταν το κυριότερο λιμάνι για τις εξαγωγές σταφίδας προς την Αγγλία.
Και γιατί ο Κουμανούδης την καταγράφει, αφού είναι ένας βάρβαρος αγγλισμός; Διότι,
απλούστατα, θέλει να διαμαρτυρηθεί· έξαλλος, δείχνει ότι καταδικάζει την άθλια
λέξη: της κολλάει ένα θαυμαστικό. Πού να φανταζόταν, ο καημένος, ότι 100 χρόνια
αργότερα οι απόγονοι του Περικλέους θα αναμηρύκαζαν με απόλαυση παρόμοιες
βαρβαρότητες – όπως τη λέξη λαϊφστάιλ.
Οι ενδεί ξ εις των νεολογισμών: τεχνική και τεχνογ νωσία
Αυτά για τον μοντερνισμό, στη Δύση και στην Ελλάδα· αλλά τι γίνεται με τα κυριότερα
παρακολουθήματα του μοντερνισμού; Τι γίνεται με την τεχνική, την τεχνολογία και
τη βιομηχανία; Πότε άραγε περνούν στην ελληνική γλώσσα όροι που μεταφράζουν
τις μεγάλες τεχνολογικές εφαρμογές της εποχής;
Ας ξεκινήσουμε από τις τέχνες, αυτές που κάποτε ονομάστηκαν καλές τέχνες.
Και ας δούμε την εξέλιξη των σχετικών όρων. Οι νεοέλληνες, είπαμε, αντλούν από
την αρχαία ελληνική. Ιδού λοιπόν τι υπήρχε στις αρχαιότερες μορφές της ελληνικής
γλώσσας, τι περνάει στην αγγλική και στη γαλλική και τι καταγράφει ο Κουμανούδης.
Στη γαλλική γλώσσα, η λέξη Arts είχε από τον 12ο αιώνα την έννοια των επαγγελμάτων
που ασκούσαν τεχνίτες, των métiers (Πίνακας 6). Ενείχε επίσης την έννοια του
savoir faire, του know how που δεν αφορά μόνο στη σύγχρονη τεχνολογία και στη
νεωτερική περίοδο· δεν επρόκειτο για τη σημερινή «τεχνογνωσία», αλλά για μαστοριά·
βρισκόμαστε στον Μεσαίωνα, έχουμε μάστορα (meister) με μαθητευόμενους,
έχουμε συντεχνίες. Τα ίδια περίπου ισχύουν και στην αγγλική γλώσσα: εκεί, κατά
[25] Γ.Β. Δερτιλής, 2004/2009. Ειδικότερα για τον Στ. Ξένο, βλ. τις σ. 142, 489, 599-601, 877· γενικότερα
για τη ναυτιλία, βλ. σ. 79-147, το «Μέρος Α’ : Η Ναυτιλία, η Διασπορά, τα Κράτη, 1750-2000».
16 Γ . Β . Δ Ε ρ τ Ι Λ Η Σ