χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

μογραφίας. Και το αγγλο-γαλλικό Tramway απλούστατα δεν μεταφράζεται· παραμένει
Τραμβάυ, για να καθιερωθεί ως Τραμ – βραχυλογία γαλλική και ελληνική.
Οι νεολογισμοί και οι α παρχές του γλωσσικού ζητήματο ς
Έλεγα στην αρχή ότι το επίπεδο των τεχνικών γνώσεων μιας χώρας συναρτάται όχι
μόνο με την εξειδικευμένη τεχνική εκπαίδευση που παρέχει το εκπαιδευτικό της σύστημα,
αλλά και με τις γενικές γνώσεις της πλειονότητας των κατοίκων της γύρω από
την τεχνική και την τεχνολογία και, οπωσδήποτε, με το μέσο επίπεδο γενικής παιδείας
του πληθυσμού της. Σε όλα αυτά τα επίπεδα, θεμελιώδη σημασία έχει το λεξιλόγιο
που διαθέτει η πλειονότητα του πληθυσμού και ο λεξιλογικός πλούτος τον οποίο
μπορεί δυνάμει να χρησιμοποιήσει. Καμιά από αυτές τις προϋποθέσεις δεν συνέτρεχε
στις πρώτες δεκαετίες ζωής του νεοελληνικού κράτους. Είπαμε ότι το 1830, εννέα
στους δέκα κατοίκους της χώρας ήταν αναλφάβητοι ή αγράμματοι. Το μέσο επίπεδο
τεχνικών γνώσεων και γενικής παιδείας των ολίγων εγγραμμάτων ήταν εξαιρετικά
χαμηλό. Η ομιλουμένη γλώσσα περιείχε ελάχιστους σύγχρονους τεχνικούς όρους.
Τέλος, οι όροι που εξέφραζαν αφηρημένες ή γενικές έννοιες τεχνικής και τεχνολογίας
ήταν σχεδόν ανύπαρκτοι. Το 1830, επομένως, το έλλειμμα τεχνικών γνώσεων δεν
ήταν θέμα εκπαίδευσης· ήταν θέμα γλώσσας και γλωσσικής εκπαίδευσης.
Το 1880, αντιθέτως, υπήρχαν εκατοντάδες τεχνικοί όροι. Όλοι κατασκευάστηκαν
μέσα σε αυτά τα πενήντα χρόνια και μάλιστα με διαρκώς αυξανόμενη πυκνότητα. Το
ίδιο συνεχίστηκε για τρεις δεκαετίες ακόμη, με τη δημιουργία νέων λέξεων σε όλα τα
γνωστικά πεδία. Στον μακρότατο 19ο αιώνα των Ελλήνων, 1780-1914, οι νεολογισμοί
ήταν γενικό και μαζικό φαινόμενο. Ήταν η επική προσπάθεια μιας κοινωνίας που προσπαθεί
ν’ ανακατασκευάσει τη γλώσσα της, αναζητώντας ταυτοχρόνως μέσα σε αυτήν
την ίδια της την ταυτότητα. Οι εγγράμματοι της εποχής κατασκευάζουν πυρετωδώς
λέξεις, όρους – λόγιοι, ποιητές και λογοτέχνες, λιβελλογράφοι, δοκιμιογράφοι και δημοσιογράφοι,
αργότερα καθηγητές και δάσκαλοι, πολιτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι,
αξιωματικοί του στρατού και του ναυτικού. Δεν τις κατασκευάζουν εκ του μηδενός.
Αντλούν από την αρχαία ελληνική και από τις δυτικές γλώσσες – που και αυτές, σε
πλείστους τομείς, είχαν ήδη αντλήσει από την ίδια πηγή χιλιάδες λέξεων και ειδικευμένων
όρων. Στην επιλογή αυτή τους οδηγεί, όπως είπαμε, η κατεπείγουσα ανάγκη
να αναδιαμορφώσουν τη γλώσσα τους. Παραμένει, ωστόσο, ένα άλλο ερώτημα: γιατί
επιμένουν τόσο πολύ να αντλούν από τις αρχαιότερες μορφές της γλώσσας; Είναι
απλώς και μόνο ένδειξη αρχαιολατρίας; Μήπως είναι και κάτι άλλο;
Διευκρινίζω πρώτα ένα γενικότερο ζήτημα, απλουστεύοντας χάριν συντομίας.
Όπως οι ιστορικές συνθήκες και οι διαδοχικές συγκυρίες των τελευταίων πέντε αιώνων
έχουν εξαφανίσει, ή τείνουν να εξαφανίσουν εκατοντάδες γλωσσών, έτσι έχουν
αναδιαμορφώσει και όσες γλώσσες επεβίωσαν μέχρι σήμερα. Μια μείζων ανατροπή
των συνθηκών, μια έκτακτη συγκυρία, μπορούν να εξαναγκάσουν μια κοινωνία να
αναδιαμορφώσει επειγόντως τη γλώσσα της. Η μεγάλη ποικιλία των μορφών της
ελληνικής είχε αρχίσει να προβληματίζει τους έλληνες λογίους πολύ πριν από το 1821·
και από εκεί και ύστερα τους προβλημάτισε πολύ περισσότερο, επειδή η ανάγκη
έγινε ξαφνικά κατεπείγουσα μετά τη μείζονα ανατροπή που ήταν η Επανάσταση, η
ανεξαρτησία και η ίδρυση του κράτους.
Οι διάφορες μορφές της ελληνικής ναι μεν δυσχέραιναν τους λογίους αλλά συνάμα
τους διευκόλυναν. Ο πλούτος της κληρονομίας ήταν αμέσως αξιοποιήσιμος,
μπορούσε να συντελέσει αμέσως στην κατεπείγουσα ανάγκη για μια γλωσσική αναδιαμόρφωση.
Ως προς τον τρόπο της αναδιαμόρφωσης, ο προβληματισμός των λογίων στρεφόταν
ανέκαθεν γύρω από τρία κυρίως ζητούμενα. Το πρώτο ήταν το πώς θα διαμορφώνονταν
νέες γραπτές μορφές, οι οποίες θα μπορούσαν να διατυπώσουν
και να επεξεργαστούν αφηρημένες έννοιες και επιστημονικό λόγο με σαφήνεια και
20 Γ . Β . Δ Ε ρ τ Ι Λ Η Σ