χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Γ . Β . Δ ε ρ τ ι λ Η Σ
Κράτος, Γλώσσα και Τεχνογνωσία στην Ελλάδα, 1830-1940
Στη μνήμη του Λευτέρη Παπαγιαννάκη
Εισαγωγή
Στην εναρκτήρια διάλεξη ενός συνεδρίου, ο ομιλητής είτε εκφέρει έναν ωραίο πανηγυρικό
είτε δίνει τον τόνο του συνεδρίου, αναλύοντας τη θεματική του, ή απλώς προτείνει
ορισμένες σκέψεις γύρω από τη θεματική αυτή. Θα προτιμήσω την τελευταία
εκδοχή: δοκιμιακές σκέψεις για την προϊστορία του Πολυτεχνείου. Για την ιστορία
του θα μιλήσουν άλλοι και θα μας μάθουν περισσότερα από όσα θα μπορούσα να
στοιβάσω σε μια εναρκτήρια ομιλία. [1]
Οι σκέψεις που θα προτείνω στρέφονται γύρω από τον ρόλο του κράτους και
της γλώσσας στην ανάπτυξη της τεχνογνωσίας στην Ελλάδα· ίσως χρησιμεύσουν ως
ερεθίσματα για περαιτέρω έρευνα από άλλους συναδέλφους.
Θα ξεκινήσω με έναν κοινό τόπο. Στις απαρχές του βίου της, στα 1830, η ελληνική
κοινωνία έπασχε από τεράστιο έλλειμμα νεωτερικής τεχνικής γνώσης. [2] Το ελληνικό
κράτος χρειάστηκε εξήντα χρόνια για να προβιβάσει το Πολυτεχνείο σε ανώτατο
εκπαιδευτικό ίδρυμα· και εκατό χρόνια για να καλύψει αυτό το έλλειμμα τεχνικής
παιδείας. Πώς μπορεί κανείς να εξηγήσει αυτήν την καθυστέρηση;
Ένας πρώτος παράγοντας ήταν οι θεμελιώδεις ελλείψεις του εκπαιδευτικού συστήματος.
Συντελούσαν σε έλλειμμα όχι μόνο ειδικών τεχνικών γνώσεων και ειδικευμένων
στελεχών, αλλά και μιας ευρύτερα διαδεδομένης γενικής παιδείας για την
τεχνική και τις θετικές επιστήμες. Αυτά τα στοιχεία γενικής παιδείας δεν τα προσέφερε
η μέση εκπαίδευση του ελληνικού κράτους έως τα τέλη του 19ου αιώνα, μολονότι
ήταν έκτοτε απαραίτητα για τον εγγράμματο πολίτη ενός ανεπτυγμένου κράτους
εκείνης της εποχής. Δεν τα προσέφερε επειδή η χώρα υστερούσε δραματικά σε επίπεδο
πολιτισμικής και γενικότερης ανάπτυξης και, κυρίως, διότι σε αυτήν την περίοδο
το κράτος έπρεπε να οργανωθεί και ν’ αντιμετωπίσει άλλες, ζωτικές προτεραιότητες
του εκπαιδευτικού συστήματος. Ένας δεύτερος παράγοντας, αγνοημένος αλλά πολύ
σημαντικός, ήταν το θέμα της γλώσσας – ιδιάζον, μείζον και διαχρονικό πρόβλημα
της ελληνικής κοινωνίας ακόμη και πριν από την ανεξαρτησία. Συντελεί και αυτός
στην υστέρηση της γενικής παιδείας – ας πούμε, με άλλα λόγια και επιγραμματικά, ότι
χωρίς νεωτερική γλώσσα δεν μπορεί να διαμορφωθεί η τεχνική της νεωτερικότητας:
αυτό είναι το θέμα μου.
Ο Γ. Β. Δερτιλής είναι Ομότιμος
Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών,
Directeur d’Études, École des
Hautes Études en Sciences Sociales,
Paris
Οι «αρχικές συν θήκες»: κρ άτο ς εκ του μηδενός
Το ελληνικό κράτος ιδρύθηκε το 1829 «σχεδόν εκ του μηδενός» – όπως γράφω σε
πρόσφατο βιβλίο. Βεβαίως, όλοι γνωρίζουμε ότι στα Μαθηματικά, στη Φιλοσοφία,
στη Λογική, από το μηδέν μόνο το μηδέν προκύπτει: ex nihilo, nihil. Γι’ αυτό, άλλωστε,
χρησιμοποιώ το «σχεδόν»· επειδή πρόκειται για μεταφορά, η οποία μου επιτρέπει να
διερευνήσω τις «αρχικές συνθήκες» του νέου «συστήματος» που γεννιέται το 1829. [3]
[1] Στο τέλος του κειμένου παραθέτω βιβλιογραφικό οδηγό που περιέχει μόνον όσα δημοσιεύματα
χρησιμοποίησα. Την ευρύτερη βιβλιογραφία για την ιστορία του Πολυτεχνείου και της τεχνικής θα
την αναδείξουν οι άλλες, ειδικευμένες ανακοινώσεις. Θα ήταν περιττό να περιλάβω βιβλιογραφία
εφ΄ όλης της ύλης σε μια εναρκτήρια ομιλία.
[2] Εννοώ με τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε σε χώρες του δυτικού κόσμου πιο ανεπτυγμένες
από την Ελλάδα.
[3] Βλ. Γ.Β. Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους, 1830-1920, Αθήνα: Εστία 2004. Ε’ έκδοση αναθεωρημένη
και συμπληρωμένη, 2009, σ. 12, 63-66, 149-184 και ολόκληρο το Μέρος Β’ Η κοινωνία:
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η
1