χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

ιστορίας, της φιλολογίας και της γλωσσολογίας. Οι λέξεις είναι για την ιστορία πηγή
και συνάμα ένδειξη. Μαζί με άλλες πηγές, οι λέξεις μπορούν να δείξουν όχι μόνο τι
εβίωσε μια κοινωνία, όχι μόνο τι σκέφτηκε και πότε, αλλά και πότε διαπίστωσε κάτι
που μέχρι τότε της ήταν άγνωστο, ενώ υπήρχε σε άλλους τόπους, σε άλλους χρόνους
ή και στη φαντασία της. Κι έτσι η κοινωνία που το διαπίστωσε αυτό το πρωτόγνωρο,
το επεθύμησε και το αναζήτησε, ώστε τελικά να το πραγματώσει και να το βιώσει. Η
γλώσσα, γνωστικό θεμέλιο της βιωμένης πραγματικότητας των ανθρώπων, είναι και
άνοιγμα προς νέα βιώματα.
Με αυτήν τη λογική, λοιπόν, ο ιστορικός θα συγκεντρώσει τις ενδείξεις που ανακαλύπτει
για τα διάφορα στάδια διαμόρφωσης μιας νέας λέξης, ενός νεολογισμού.
Έτσι, θα δει το πώς τα σημαινόμενα της λέξης εξελίσσονται ιστορικά· και θα χρονολογήσει
όσο γίνεται ακριβέστερα αυτή τη σταδιακή εξέλιξη. Εννοείται ότι, για να
επιτύχει μια σχετική ακρίβεια, ο ιστορικός θα διασταυρώσει τις πληροφορίες αυτές
με τις ενδείξεις και τις αποδείξεις που έχει αντλήσει από άλλες πηγές. Διότι, βεβαίως,
η ένδειξη δεν είναι απόδειξη.
Καλό παράδειγμα είναι οι λέξεις βιομηχανία και εκβιομηχάνιση: εμφανίζονται στην
Ελλάδα πολύ αργότερα από ό,τι στη Δύση και με την εκβιομηχάνιση να ακολουθεί.
Αλλά οι ενδείξεις αυτές δεν είναι σίγουρες. Ο όρος βιομηχανία είναι πολύσημος. Είναι
αφαιρετικός, όταν αναφέρεται γενικότερα σε μια παραγωγική διαδικασία. Αναφέρεται,
όμως, και σε πολύ συγκεκριμένες υλικές οντότητες – π.χ., σε εργοστάσια, σε
μηχανήματα, σε κάποιο πλήθος εργατών, σε επιχειρηματικές μονάδες κάπως μεγαλύτερες
και πιο οργανωμένες από τα μικρά εργαστήρια. Για να θεωρήσουμε ότι η λέξη
αναφέρεται σε βιομηχανία με την πλήρη, νεωτερική έννοια του όρου, θα πρέπει να
υπάρχουν στη συγκεκριμένη κοινωνία που εξετάζουμε οι αντίστοιχες υλικές οντότητες,
και μάλιστα σε μεγάλη κλίμακα σε σύγκριση με τους άλλους τομείς της οικονομίας
– πρωτογενή και τριτογενή. Εκεί υπεισέρχεται στην εννοιολογική εργαλειοθήκη
μας ο όρος εκβιομηχάνιση. Δεν είναι τυχαίο το ότι στην Ελλάδα εμφανίζεται πολύ
αργότερα από τη λέξη βιομηχανία. Διότι είναι όρος πολύ αφαιρετικότερος. Ακόμη και
αν είχε εμφανιστεί νωρίτερα, εξ άλλου, δεν θα σήμαινε αναγκαστικά ότι η χώρα είχε
ήδη εκβιομηχανιστεί, ότι η βιομηχανία ήταν πλέον ο κυρίαρχος τομέας της οικονομίας.
Θα σήμαινε απλώς ότι ο πλάστης του νεολογισμού, ενήμερος των εξελίξεων σε
άλλες κοινωνίες, τις ανέφερε κάποτε σε ένα δημοσίευμά του· εκεί χρησιμοποίησε τη
λέξη, εκεί τη βρήκε ο επόμενος χρήστης και ο μεθεπόμενος, εκεί θα τη βρουν κάποτε
και ο λεξικογράφος και ο ιστορικός. Αυτός ο τελευταίος θα θεωρήσει την εμφάνιση
του όρου ως απλή ένδειξη μιας αφύπνισης· και την ευρεία χρήση του ως ένδειξη
μιας απαρχής. Αλλά την ολοκλήρωση της εκβιομηχάνισης θα τη χρονολογήσει βάσει
άλλων πηγών, με άλλα πραγματολογικά κριτήρια και με συγκεκριμένες υλικές οντότητες.
Είναι τα υλικά ίχνη που αφήνει η ανθρώπινη δραστηριότητα και που δείχνουν
την πραγματικότητα όπως περίπου την εβίωσε η κοινωνία ενός τόπου – π.χ., μιας
βιομηχανικής πόλης, μιας περιοχής, μιας χώρας. Αυτά είχαν άλλωστε βοηθήσει την
κοινωνία αυτή να συνειδητοποιήσει ότι εβίωνε την εκβιομηχάνιση. Και αυτά ακριβώς
θα οδηγήσουν αργότερα τους ιστορικούς σε μια ολοένα ακριβέστερη χρονολόγηση
αυτής της μεταβολής. [16]
Θα επανέλθω στο θέμα λίγο παρακάτω. Πάντως, το παράδειγμα έδειξε, ελπίζω,
το πώς η χρονολόγηση των λέξεων, των όρων και των νεολογισμών μας βοηθεί να
διακρίνουμε τις πολιτισμικές τομές, άρα και τις τομές στην εξέλιξη της τεχνικής. Και
[16] Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η πρώτη εμφάνιση του όρου εκβιομηχάνιση είναι θέμα ιστορίας
των ιδεών· η ευρεία χρήση του είναι θέμα κοινωνικής ιστορίας και ιστορίας των πόλεων· ενώ η κρυστάλλωσή
του και η σημασιολογική αντιστοιχία του με την εκβιομηχάνιση είναι θέμα οικονομικής
και βιομηχανικής ιστορίας. Το σημειώνω, μολονότι δεν συμπαθώ τα στεγανά μεταξύ των διαφόρων
ιστοριογραφικών κλάδων.
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 11