χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

τεχνικές γνώσεις, θεμελιώδη σημασία έχει ο λεξιλογικός πλούτος τον οποίο μπορεί
να χρησιμοποιήσει η πλειονότητα του πληθυσμού.
Το 1870, από τους 1.450.000 κατοίκους της Ελλάδας, το 82% ήταν αναλφάβητοι ή
αγράμματοι. Τεκμαίρεται ότι το 1830, το ποσοστό αυτό πρέπει να ήταν τουλάχιστον
90% έως 95% (υπενθυμίζω ότι προηγουμένως δεν υπήρχαν σχολεία στην ελληνική
χερσόνησο). Αυτό σημαίνει ότι μόνο 40.000 άνθρωποι ήξεραν να διαβάζουν και να
γράφουν, από τους οποίους δυο-τρεις χιλιάδες άνδρες, έμποροι, μεγαλοκτηματίες
και ανώτεροι κληρικοί, είχαν ίσως μια κάπως πιο προχωρημένη μόρφωση, σε επίπεδο
λόγου χάριν μέσης εκπαίδευσης. Από αυτό το σύνολο των τριών χιλιάδων ανθρώπων
(οι οποίοι μάλιστα ήταν σχεδόν όλοι άνδρες) θα στρατολογούσε το νέο κράτος τους
δάσκαλους της στοιχειώδους και της μέσης εκπαίδευσης. Από την ίδια κατηγορία,
λίγες εκατοντάδες άνθρωποι είχαν φοιτήσει, μεταξύ 1830 και 1870, σε ανώτερες σχολές,
ελληνικές και ευρωπαϊκές. Αυτοί θα γίνονταν γιατροί, καθηγητές πανεπιστημίου,
δικαστικοί και άλλοι υπάλληλοι του κράτους και των επιχειρήσεων. Σε όλα τα επίπεδα
της διοίκησης και της εκπαίδευσης, ιδίως στο ανώτερο, η ομογένεια και η διασπορά
θα εκάλυπταν τις υπόλοιπες ανάγκες. Αυτή η εξωχώρια δεξαμενή εκπαιδευμένων
ανθρώπων, άλλωστε, θα ήταν στο εξής η «μαγιά» για την ανάπτυξη του εκπαιδευτικού
συστήματος της χώρας και της γενικής παιδείας του πληθυσμού.
Ας φανταστούμε τώρα τους μαθητές του 1830 και του 1840. Οι περισσότεροι
δεν θα ήξεραν καν τι σημαίνει τεχνική, τεχνολογία, ακόμη και βιομηχανία. Πώς ήταν
δυνατό αυτά τα παιδιά να εξοικειωθούν με έννοιες και με πραγματικότητες που τους
ήταν εντελώς ξένες, να θέλουν να γίνουν μηχανικοί, τεχνίτες ή ειδικευμένοι εργάτες
και όχι γραφείς με προοπτική μια θέση στο δημόσιο ή το πολύ δάσκαλοι, δικηγόροι
και γιατροί;
Ας δούμε επίσης με τη φαντασία μας και τις λίγες χιλιάδες των «μορφωμένων»,
όσους δεν έγιναν δάσκαλοι, ή γραφείς και υπάλληλοι, αλλά οδηγήθηκαν προς τις βιοτεχνίες,
τις πρώιμες μικρές βιομηχανίες, στα μεταλλεία και ορυχεία, στα υποτυπώδη
δημόσια έργα οδοποιίας κ.ο.κ. Πόσοι άραγε από αυτούς τους σχετικώς μορφωμένους
ανθρώπους γνώριζαν έστω και στοιχειώδεις οικονομικές και τεχνικές έννοιες; Δυοτρεις
εκαντοντάδες το 1830, πέντε-δέκα χιλιάδες το 1870. Ακόμη λιγότεροι ήταν όσοι
γνώριζαν επιπλέον το πώς η επιστήμη της εποχής τους, δημιουργώντας τεχνογνωσία,
οδηγούσε σε βιομηχανικές και άλλες παραγωγικές εφαρμογές των επιστημονικών
γνώσεων. Από αυτούς, ελάχιστοι είχαν εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις πανεπιστημιακού
επιπέδου, αποκτημένες στο εξωτερικό.
Πώς άραγε όλοι αυτοί επικοινωνούσαν μεταξύ τους για τεχνικά θέματα; Με ποιες
λέξεις; Με ποιούς εξειδικευμένους όρους; Σε ποια γλώσσα, ελληνική ή ξένη; Και πώς
επικοινωνούσαν άραγε μεταξύ τους οι βιομήχανοι και οι βιοτέχνες, οι τεχνικοί, οι
εργοδηγοί και οι τεχνίτες; Και πώς όλοι αυτοί μπορούσαν να επικοινωνήσουν με τους
εργάτες τους; Με ποιες ελληνικές λέξεις; Σχεδόν κανένας κατάλληλος όρος δεν υπήρχε
πριν από το 1830· και όσοι θα υπάρχουν πλέον το 1880 θα έχουν κατασκευαστεί
μέσα σε αυτά τα πενήντα χρόνια. Έως τότε, το έλλειμμα τεχνικών γνώσεων δεν ήταν
μόνο θέμα εκπαίδευσης, γενικής ή τεχνικής, ήταν και θέμα γλώσσας.
Δεν εννοώ, βεβαίως, τη γλωσσολογική ή τη φιλολογική πλευρά του θέματος –
ούτε γλωσσολόγος είμαι ούτε φιλόλογος. [15] Θεωρώ απλώς ότι η γλώσσα δεν είναι
μόνο θέμα της γλωσσολογίας και της στενώς νοουμένης φιλολογίας, είναι και πρόβλημα
ιστορικό· και ότι η ιστορία των λέξεων είναι μια από τις πηγές που μπορεί να
χρησιμοποιήσει ο ιστορικός. Από αυτήν την άποψη, είναι και ένας τόπος επαφής της
[15] Γι’ αυτό θα ήταν υπερφίαλο να παραπέμψω σε φιλολογικές και ιδίως σε γλωσσολογικές μελέτες.
Για τον γενικό αναγνώστη νομίζω ότι αρκεί ν’ αναφέρω απλώς το σημαντικό και πολυσχιδές έργο του
Π. Χρηστίδη. Ήταν για την Ελλάδα δυστύχημα το ότι ο άνθρωπος αυτός πέθανε πριν προλάβει να
ολοκληρώσει μια συνθετική ιστορία και θεωρία της ελληνικής γλώσσας – ή των ελληνικών γλωσσών.
10 Γ . Β . Δ Ε ρ τ Ι Λ Η Σ