χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

ανέδειξε το είδος και τις πυκνότητες των νεολογισμών κι έτσι έδειξε καθαρά τον
γλωσσοπλαστικό οργασμό που έζησε η Ελλάδα κυρίως στα πρώτα εβδομήντα χρόνια
της ανεξαρτησίας της. [21] Ο συγγραφέας δεν πρόλαβε να δει τυπωμένο το έργο του.
Πέθανε το 1899, επεξεργαζόμενος τις τυπογραφικές διορθώσεις και χωρίς να έχει
ακόμη αποφασίσει τον ολοκληρωμένο τίτλο του έργου. Ο γιος του, Πέτρος Κουμανούδης,
του έδωσε τον ανακριβή τίτλο με τον οποίο κυκλοφορεί μέχρι σήμερα. [22]
Πολύτιμη για ιστορικούς και γλωσσολόγους, η Συναγωγή ανατυπώθηκε το 1980 με
τη φροντίδα του Κ.Θ. Δημαρά και με τον πρόλογό του, ένα πλουσιότατο κείμενο 46
πυκνών σελίδων. [23]
Πολύ γενικά, οι κανόνες που ακολουθεί ο Κουμανούδης προκειμένου να καταγράψει
ή όχι έναν νεολογισμό είναι οι εξής. Κατ’ αρχάς, αντιπαθεί και συνήθως αποκλείει
όρους που απλώς αντιγράφονται από ξένες γλώσσες χωρίς να εξελληνίζονται, π.χ.
Μόδα, Μοδίστ(ρ)α, Μοδέρνος. Η λέξη μόδα υπάρχει από νωρίς, καθώς και η τάση
της κοινωνίας να αποδέχεται τη μόδα ως κριτήριο· αλλά ο Κουμανούδης, ακόμη και
αν την έχει συναντήσει κάπου, δεν την καταχωρίζει· περιμένει έως ότου συναντήσει
τον ελληνικό νεολογισμό που θα πλάσει ένας λόγιος, π.χ., το 1874: Νεωτερόφιλος (για
τους όρους αυτούς, βλ. Πίνακα 5).
Επομένως, οι ενδείξεις που μας παρέχει ο Κουμανούδης με τη χρονολόγησή του
δεν είναι ασφαλείς παρά μόνο αν κανείς προσέξει τις ιδιοτυπίες των επιλογών του.
Γιατί η σχέση του Κουμανούδη με τις διάφορες μορφές της ελληνικής, παλαιές και
νέες, είναι πολύπλοκη. Αγαπά τους νεολογισμούς που περιέχουν «την οξεία γεύση
του λαϊκού λόγου», όπως το περιγράφει καίρια ο Κ.Θ. Δημαράς – παράδειγμα, η λέξη
Πηδήστρα· αλλά καταγράφει κυρίως τους όρους που έχουν επινοήσει λόγιοι. Και ενώ
αγαπά, βεβαίως, και τις αρχαιοελληνικές λέξεις, δεν τις καταγράφει (π.χ. Τέχνη), αφού
δεν είναι νεολογισμοί. Δέχεται, όμως, τους νεολογισμούς που προέρχονται από τα
αρχαία ελληνικά εμμέσως· κυρίως, δηλαδή, με σύνθεση αρχαιοελληνικών ριζών,
καταλήξεων και μορφών, όπως π.χ. Πηδαλιούχος. [24] Παράδειγμα λεπτής διαφοράς:
καταγράφει τη Διαφήμιση (1887), όχι όμως τη Ρεκλάμα – αλλά καταχωρίζει τον Ρεκλαμομανή
(1893), που περιέχει τουλάχιστον το –μανής, ένα δεύτερο συνθετικό ελληνικό.
Με την ίδια λογική δέχεται ή απορρίπτει όρους που οι νεοέλληνες εισάγουν από τη
Δύση, αφού τους είχαν ήδη εμπνευσθεί ευρωπαίοι λόγιοι από την αρχαία ελληνική.
Π.χ., ενώ δεν καταγράφει όπως είπαμε την Τέχνη, αφού δεν είναι νεολογισμός, δέχεται
36 νεολογισμούς που την ενσωματώνουν, π.χ. Τεχνολάτρης.
Τι μας δείχνουν άραγε αυτές οι πηγές για την τεχνική, την τεχνολογία και τη βιομηχανία;
Πότε περνούν στην ελληνική γλώσσα όροι που μεταφράζουν τις μεγάλες
[21] Ενδεικτικός του γλωσσοπλαστικού οργασμού είναι επίσης ο μεγάλος αριθμός λεξικών ειδικευμένων
όρων, όπως τα λεξικά εμπορικών, επιστημονικών, νομοτεχνικών, ναυτικών και, βεβαίως,
στρατιωτικών όρων (το «Λεξικόν των στρατιωτικών επιστημών και τεχνών» και το «Στρατιωτικόν
σκευολόγιον»). Στη σελίδα 1147 της Συναγωγής, ο Πέτρος Στεφάνου Κουμανούδης παραθέτει κατάλογο
των λεξικών που είχε χρησιμοποιήσει ο πατέρας του.
[22] Ο τίτλος είναι ανακριβής επειδή η Συναγωγή δεν ξεκινά ουσιαστικώς «από της αλώσεως». Οι
λόγοι της ανακρίβειας θα μας απομάκραιναν πολύ από το θέμα μας.
[23] Κ.Θ. Δημαράς, Λεξικογραφία και ιδεολογία. Προλεγόμενα στη «Συναγωγή νέων λέξεων ...» του
Στ. Κουμανούδη, σελ. ix-lxix. Αθήνα: 1980. Για τα ίδια θέματα βλ. επίσης Δήτσα, Μαριάννα, (1988 και
2001)· και Μητσού, Μαριλίζα, (1998-1999 και 2005).
[24] Τέτοια περίπτωση είναι και οι λέξεις Κομματάρχης και Κόμμα. Ο Κομματάρχης εμφανίζεται το
1853. Ο Κουμανούδης δεν βρίσκει προγενεστέρως τη λέξη Κόμμα· την εντοπίζει για πρώτη φορά
στον Άγγελο Σ. Βλάχο, το 1871· και παρατηρεί: «εν τη παλαιά γλώσση δεν ήτον η λέξις, ως φαίνεται, εν
χρήσει τοιαύτη». Η λέξη Κόμμα (με την νεωτερική πολιτική έννοια) πρέπει να εμφανίστηκε νωρίτερα,
κάπου μεταξύ 1830 και 1840, οι δε εννοιολογικές αποχρώσεις της προφανώς διαμορφώθηκαν εν
συνεχεία στην Ελλάδα βαθμιαίως και παραλλήλως με την εξέλιξη που είχαν, στην πορεία τους προς
τον κοινοβουλευτισμό, διάφορα λίγο-πολύ δημοκρατικά πολιτεύματα στην Ευρώπη, με βάση το
κομματικό σύστημα που είχε ήδη αναπτυχθεί προ πολλού στη Μεγάλη Βρετανία.
14 Γ . Β . Δ Ε ρ τ Ι Λ Η Σ