χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

οι νεολογισμοί ξαναγίνουν μανία. Άλλες νεογέννητες λέξεις δεν ακριβολογούν ή δεν
είναι εύχρηστες ή εύμορφες· και τις εγκαταλείπουν όλο και περισσότεροι από τους
νέους χρήστες, ενώ άλλοι γλωσσοπλάστες προτείνουν άλλους όρους. [18]
Στο τρίτο στάδιο, όταν οι ενδιάμεσες, αδόκιμες λέξεις πεθαίνουν και μια από αυτές
κρυσταλλώνεται, τότε αυτό δείχνει ότι η κοινωνία έχει πλέον υιοθετήσει τον όρο
και έχει κατανοήσει το σημαινόμενό του – παραδείγματος χάριν, την έννοια της λέξης
Τεχνολογία. Η ένδειξη δείχνει, βεβαίως, ότι η εν λόγω κοινωνία έχει απλώς κατανοήσει
την έννοια του όρου· όχι όμως ότι έχει ήδη βιώσει σε συνθήκες ανεπτυγμένης τεχνολογίας.
Η απλή χρήση του όρου δεν σημαίνει ότι η κοινωνία που τον αποδέχθηκε
διαθέτει ήδη εκτεταμένες τεχνικές γνώσεις ούτε ότι τις έχει εφαρμόσει μαζικά στην
οικονομία της, π.χ. στη βιομηχανία, όπως είπαμε, ή σε δημόσια έργα.
Έτσι φθάνουμε στο τελευταίο, στο τέταρτο στάδιο, πέρα από την απλή χρήση των
πολλών διαφορετικών και παροδικών νεολογισμών. Στο παράδειγμα της τεχνολογίας,
πάντοτε, ας πούμε ότι ο όρος που επεκράτησε των άλλων επιβιώνει για χρόνια χωρίς
να πέφτει σε αχρηστία και, τέλος, χρησιμοποιείται ευρύτατα. Τότε έχουμε σοβαρή
ένδειξη και τελικώς απόδειξη ότι η κοινωνία αυτή όχι μόνο υιοθέτησε το σημαινόμενο,
αλλά το μετέτρεψε από ιδέα σε ύλη, το έκανε πράξη σε ευρεία κλίμακα. Έχουμε
δηλαδή την ένδειξη και τελικώς την απόδειξη ότι η κοινωνία βηματίζει πλέον σε
συνθήκες λίγο-πολύ ανεπτυγμένης τεχνολογίας.
Ονομάτων επίσκεψις: οι ενδεί ξ εις των νεολογισμών
και η νεωτερικότητα [19]
Πότε περίπου εισάγονται στη γλώσσα οι νεολογισμοί για την τεχνική, την τεχνολογία,
τη βιομηχανία; Σε ποιον βαθμό μπορούν να μας δείξουν το πώς εξελίσσονται
τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων και οι νοοτροπίες τους γύρω από αυτά τα θέματα;
Πώς οι νεολογισμοί βοηθούν να κατανοήσουμε την εξέλιξη της τεχνικής παιδείας και
της τεχνογνωσίας στη χώρα, βασικά ζητούμενα για μια ιστορία του Πολυτεχνείου;
Τις λεξικολογικές πληροφορίες, αυτές που παρέθεσα και όσες θα ακολουθήσουν,
τις αντλώ κυρίως από λεξικογραφικές πηγές. Για τις μεταφορές όρων από άλλες γλώσσες
στην ελληνική, περιορίζω τη συγκριτική έρευνα, στην αγγλική και στη γαλλική
γλώσσα. [20] Οι λεξικογραφικές πηγές αναγράφονται στο τέλος του κειμένου. Από
αυτές, θα σχολιάσω κάπως εκτενέστερα την κυριότερη πηγή που διαθέτουμε για
τους ελληνικούς νεολογισμούς, το θεμελιώδες έργο του Στέφανου Κουμανούδη
«Συναγωγή νέων λέξεων, υπό των λογίων πλασθεισών από της αλώσεως μέχρι των καθ’
ημάς χρόνων».
Η Συναγωγή εκδόθηκε το 1900· ήταν καρπός εργασίας 25 χρόνων, έργο ζωής.
Συγκεντρώνοντας και χρονολογώντας συστηματικά τις νέες λέξεις, ο Κουμανούδης
[18] Βλ. το «Παράρτημα περιέχον τας εκφυλλοφορητέας ετερογλώσσους λέξεις» στο Σκαρλάτος
Βυζάντιος, Λεξικόν της καθ’ ημάς ελληνικής διαλέκτου, 1835: δείχνει με πόση επιμέλεια φροντίζουν οι
λόγιοι τον εξελληνισμό των όρων σε μια πολύ πρώιμη περίοδο. Αλλά ούτε ο εξελληνισμός ούτε ο
εξευρωπαϊσμός του λεξιλογίου σήμαινε απαραιτήτως ότι ο νεολογισμός θα διαρκούσε. Στο εμπόριο
και στην πρώιμη ελληνική ναυτιλία, π.χ., πολλοί όροι μεταφέρονταν από ξένες γλώσσες σχεδόν αυτούσιοι
(βλ. τον Κερδώο Ερμή για πληθώρα παραδειγμάτων). Πολλοί από αυτούς εγκαταλείπονται
αργότερα, άλλοι αντικαθίστανται, ορισμένοι διατηρούνται μέχρι σήμερα. Επίσης, πλάι σε μια διεθνή,
γενικευμένη lingua franca αναπτύσσονται ενίοτε ειδικευμένες, «επαγγελματικές» γλώσσες (βλ. και το
ένθετο γαλλικό άρθρο που αναφέρω στην προηγούμενη σημείωση).
[19] Ευχαριστώ θερμά την Μαριλίζα Μητσού για τα καίρια σχόλιά της γι’αυτό το κείμενο και ιδίως για
τα δύο υποκεφάλαια που ακολουθούν. Εννοείται ότι έχω την αποκλειστική ευθύνη για τα ενδεχόμενα
πραγματολογικά λάθη και για τις ερμηνείες που προτείνω.
[20] Η σύγκριση με γερμανικούς και ιταλικούς όρους θα καθιστούσε πληρέστερη τη διαδικασία και
πειστικότερα τα ερμηνευτικά συμπεράσματα. Θα απαιτούσε, όμως, χρόνο που δεν διέθετα και βαθιές
γλωσσικές γνώσεις που δεν είχα. Προχώρησα επειδή το καλύτερο είναι θανάσιμος εχθρός του καλού
και καλό είναι να προχωρεί η έρευνα, έστω και σταδιακώς.
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 13