χρόνια - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Σ Τ Α Μ Α Τ Ι Ν Α Γ . Μ α λ Ι Κ Ο Υ Τ Η
Οι Δημοτικοί Μηχανικοί του Πειραιά στον 19ο αιώνα
1. ΕΙΣΑΓ Ω Γ Ι Κ Α Σ ΤΟ Ι Χ Ε Ι Α Γ Ι Α Τ Η Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η
Κ Α Ι Τ Η Ν Ε Ξ Ε Λ Ι Ξ Η ΤΟ Υ Ν Ε ΩΤ Ε Ρ Ο Υ Π Ε Ι ΡΑ Ι Α
Η ίδρυση του νεώτερου Πειραιά, το 1834, συναρτάται με την ανακήρυξη της Αθήνας
ως πρώτης πόλης του νεοελληνικού Κράτους, επιλογή που δεν εναρμονίζεται μόνο
με το πολιτισμικό «ρεύμα» της εποχής προς την κληρονομιά των Κλασσικών Χρόνων,
αλλά κινείται και στο πλαίσιο της αναπτυξιακής πολιτικής του κράτους, με την πολεοδομική
δραστηριότητα να επιταχύνεται σε παραθαλάσσιες θέσεις καθοριστικές για
τις επικοινωνίες (Καυκούλα κ.ά., 1990: 232).
Η νευραλγική θέση της περιοχής μελέτης με τα φυσικά διαμορφωμένα λιμάνια
–πλεονέκτημα που οδήγησε και την Κλασσική πόλη σε αξιοθαύμαστη ευημερία–
και η δυνατότητα σύνδεσής της με τα εμπορικά κέντρα της Μεσογείου, καθώς και
η απουσία οδικού δικτύου στην ηπειρωτική χώρα, έκαναν επιτακτική την ανάγκη
αναγέννησης του θαλάσσιου αυτού κόμβου. Από την άλλη, ο σχεδιασμός του επινείου
εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της εποικιστικής πολιτικής που εφαρμόζεται κατά
την οθωνική περίοδο και η οποία –στη συγκεκριμένη περίπτωση– εξειδικεύεται στη
δημιουργία των ευνοϊκών συνθηκών, τη θέσπιση των κατάλληλων κινήτρων και τη
νομοθέτηση ρυθμίσεων για τον επαναπροσδιορισμό του ιδιοκτησιακού καθεστώτος,
με στόχο την προσέλκυση εποίκων, αρχικά Χίων και, μεταγενέστερα, Υδραίων
(Μαλικούτη, 1999: Α, 263).
Οι δύο συντάκτες του πρώτου Σχεδίου Πόλεως –ο Σταμάτης Κλεάνθης και ο
Eduard Schaubert– σχεδιάζουν ουσιαστικά μια περιφερειακή πόλη με τη λειτουργική
συγκρότηση εμπορικού και ναυτιλιακού κέντρου, ακολουθώντας τα νεοκλασσικά
πρότυπα. Προβλέπουν άνετους δημόσιους ελεύθερους χώρους και δενδροφυτευμένες
λεωφόρους μεγάλου πλάτους, οικοδομήσιμα οικόπεδα σημαντικού εμβαδού και
δημόσια κτίρια στον άξονα των κεντρικών οδών (Μαλικούτη, 2000: 139). Επιπλέον,
προγραμματίζουν την οργάνωση αυτοδύναμων συνοικισμών με κριτήριο τη γεωγραφική
προέλευση των εποίκων, αν και προτείνουν σχεδόν το σύνολο των κεντρικών
λειτουργιών στον Χιακό τομέα (Μαλικούτη, 2005: 243).
Στα 1864, η χωροθέτηση του σταθμού της σιδηροδρομικής γραμμής Πειραιώς-
Αθηνών, η οποία άρχισε να λειτουργεί το 1869, είναι το έναυσμα, όχι μόνο για την
πρώτη μεγάλης κλίμακας αναθεώρηση του ρυμοτομικού της πόλης με την επέκτασή
του προς τη μετέπειτα βιομηχανική ζώνη, αλλά και τη διαφοροποίηση της εξέλιξης
του τόπου από την αρχικά «τεταγμένη» –του επινείου της πρωτεύουσας–, κυρίως με
τη διεύρυνση της εσωτερικής και της εξωτερικής αγοράς, αλλά και εξαιτίας ευνοϊκών
παραγόντων από τις διεθνείς συγκυρίες. Η θεαματική ανάπτυξη της οικονομίας του
Πειραιά στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και σχεδόν αδιάλειπτα μέχρι το 1922,
με κινητήριους μοχλούς κυρίως την δευτερογενή παραγωγή και τη ναυτιλία, σε συνδυασμό
με την εντατική κατασκευή έργων υποδομής κατά την τρικουπική περίοδο
που είχε ως κύριο αποτέλεσμα τη σύνδεση του τόπου με τα σιδηροδρομικά δίκτυα
σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, προκαλούν αφενός πληθυσμιακή έκρηξη, αφετέρου
κατακόρυφη άνοδο των δεικτών της οικοδομικής δραστηριότητας. Λιγότεροι από
11.000 μόνιμοι κάτοικοι απογράφονται το 1870 και περισσότεροι από 50.000 το 1896
(Λεοντίδου, 1989: 48), κάτοικοι ποικίλης προέλευσης που όμως σύντομα αφομοιώνονται
σε μια εσωστρεφή τοπική κοινωνία, στην οποία η μεταπρατική αστική τάξη υπερ-
H Σταματίνα Γ. Μαλικούτη είναι
Δρ. Αρχιτέκτων
Ε Ν Ο Τ Η Τ Α Ι I : Τ Ε Χ Ν Ι Κ Α Ε Ρ Γ Α , Ε Ν Ε Ρ Γ Ε Ι Α , Δ Ι Κ Τ Υ Α Κ Α Ι Υ Π Ο Δ Ο Μ Ε Σ
329