14 - 17

AKKUŞ, Süleyman
Eş‘arî-Mâtürîdî Uzlaştırılması Bağlamında Osmanlı Kelâm Geleneği: Nev’î Efendi Örneği
Osmanlı düşüncesinde ağırlıklı olarak Nasreddin Tûsî, Fahreddin Râzî, İbn Sîna ve Gazzâlî’nin etkileri görülür.
Bu düşüncede meşşâî, işrâkî, vahdet-i vücud ve akli ilahiyatla; varlık metafiziğiyle tabiat felsefesi birlikte değerlendirilmiştir.
Özellikle Fatih döneminde kelâm ilminin temel problemlerinde felsefi dil ve konular; felsefî terminoloji hâkim olmuştur.
Ayrıca aşka dayalı tasavvuf anlayışı halka yansımış, tasavvuf felsefesi hemen her alanda etkisini hissettirmiştir. Fıkıh düşüncesinin
serbest düşünce ve felsefeye karşı oluşu, İslam’ın düşünce özgürlüğüne olan vurgusu, yeni düşüncelerin hayata
yansıması, felsefe ile dinin uzlaşabileceği fikirleri, akli ve felsefi ilimlere, kelâm ve tasavvufa olan ilgiyi arttırmıştır. Kelâm
ve felsefe, Kurân ve hadisler ekseninde ele alınmış, akli yorumlarla desteklenmiş, sonraki dönemlere etkileri yansıyan;
üzerlerine şerh ve haşiyelerin yapıldığı eserlerle okutulmuştur. Âlim ve şair kimliğiyle Nev’î Efendi de (ö. 1007/1599) farklı
alanlarda yazdığı otuzu aşkın eserleriyle bu dönemin tanınmış bilim adamlarından olmuştur. Ancak XVI. yüzyılın ikinci yarısından
itibaren, aklî ve felsefî ilimlerin önemini yitirmesiyle kelâm ilmi de değerini kaybetmiş, şerh ve haşiyelerin dışında
daha özgün eserler yazılamamıştır. Bunun istisnası olarak kelâm alanında Nev’î Efendi’ye kadar, İbn Hümâm, Hızır Bey,
Hocazâde, Kestelli, Molla Lütfi, Kemâlpaşazâde gibi bilginlerce az da olsa müstakil eserler yazılabilmiştir. Dönemin ilim
anlayışını yansıtan bu eserlerde kelâm ilminin meşruiyeti, önemi, Eş’arî-Mâtüridî farklılıklarının karşılaştırılması gibi geleneksel
konular tartışılmıştır. Tebliğde kendisini Mâtüridî-Hanefî olarak tanıtan Nev’î’nin kelâm ilmi, Mâtüridîlerle Eş’arîler
arasındaki farklılıklar ve bazı kelâm konularına dair görüşleri değerlendirilecektir.
14|
Ottoman Kalam Tradition in the Context of Ash‘ari-Maturidi Reconciliation:
The Case of Nev’i Efendi
Ottoman thought is mainly influenced by Nasr al-Din Tusi, Fakhr al-Din al-Razi, Ibn Sina and Ghazali. It harmonized
peripatetic and illuminative traditions, unity of being, rational theology, and metaphysics of being and philosophy
of nature. During the reign of Mehmet II, philosophical language and terminology as well as philosophical issues are
incorporated into kalam tradition. In addition, mysticism based on love became widespread among the ordinary people,
and it influenced all aspect of life. The fact that legal though was against philosophical though, that Islam lay stress on
free thinking, that new thoughts were diffused among the ordinary people, that it is possible to harmonize philosophy and
religion, increased the interest in rational and philosophical sciences, kalam and mysticism. In this period, kalam and philosophy
were discussed within the axis of the Qur’an and Hadith, works of philosophical nature that influenced the later
periods, and commented upon were taught in a comparative way. Nev’i Efendi (d. 1007/1599), a scholar and poet with over
thirty works in different areas, was an important figure of this period. From the second half of the 16. century, with the lack
of interest in rational and philosophical sciences, kalam has also lost its significance. However, before Nev’i Efendi, figures
such as Ibn Humam, Hizir Bey, Hayali Ahmed Efendi, Hocazade, Kestelli, Molla Lutfi, Kemalpaşazade wrote independent
and original works. In these works, issues, such as the legitimacy of kalam, its importance and the comparison between
Ash‘arism and Maturidism, that reflect scientific mentality of the period were discussed. In this paper, I will discuss Nev’i
Efendi’s views on science of kalam, the differences between Ash‘arism and Maturidism and some other issues.