14 - 17

DEMİRTAŞ, Hasan
Tarihî Coğrafya Çalışmalarında Kaynak Olarak Vakfiyeler
Vakıf müessesesi, Türk tarihinde Selçuklu ve özellikle Osmanlı dönemlerinde meydana getirdiği kurumlarıyla
birlikte sosyal, kültürel, ilmî ve iktisadî hayatın en önemli öznelerinden birisi olması hasebiyle başta tarih olmak üzere,
hukuk, iktisat, sosyoloji ve mimarlık gibi pek çok ilmî disiplinin inceleme alanına girmektedir. Bu önemli müessesenin her
veçhesiyle tam olarak anlaşılabilmesinin disiplinler arası ilmî çalışmalara bağlı olduğu muhakkaktır. Vakıf müessesesinin
tetkiki için en önemli yazılı kaynaklar hiç şüphesiz vakıflarla ilgili arşiv belgeleridir. Vakfiyeler, başta ait oldukları yapılar
olmak üzere herhangi bir yerleşim birimindeki mahallelerin, çarşı ve pazarların, mimari eserlerin, etnik durumun, meslek
erbabı ve sosyal tabakaların tespitine imkân veren kıymetli belgeler olması hasebiyle yerleşme coğrafyası ve tarihimizin şehircilik
anlayışı ve mimarisi hakkında en önemli kaynağı oluşturmaktadırlar. Vakfiyeler, vakfın kurulduğu, akar/hayratının
bulunduğu herhangi bir bölgedeki şehir, mahalle, kasaba, köy, mezra, çiftlik, sokak, cadde gibi yerleşim yerlerinin adları ile
yine buralarda bulunan cami, mescit, medrese, tekke, zaviye, hangâh, ribat, ev, han, hamam, köprü gibi yapılar ile bağ, bahçe,
akarsu, göl, dağ, tepe, ova, vadi gibi coğrafi yapıların isimleri (bazen nâm-ı diğerleri ile birlikte) topografya, toponomi ve
tarihî coğrafya çalışmaları açısından çok önemli veriler sunmaktadır.
Bu çalışmada tarihî çalışmalarında diğer arşiv malzemelerine nispeten daha az başvuru kaynağı olarak kullanılan
vakfiyelerin sunduğu veriler, tarihi coğrafya çalışmaları açısından önemi vurgulanacaktır. Çalışmada ayrıca bir yerleşim
biriminde tarihsel süreç içerisinde kurulan vakfiyelerden hareketle edilen verilerle, o yerleşim biriminin tarihsel ve
sosyal topografyası ile yerleşme tarihi değerlendirilecektir.
Waqfiyas as a Source of Historical Geography Studies
Waqf institution is an examination subject that contains various disciplines such as history, law, economics,
sociology and architecture due to its important place in social, cultural, scientific and economic life in the Seljukid and particularly
Ottoman period. Institute of waqf needs interdisciplinary scientific working to be able understand in every aspect.
And archive documents are the most important written sources about waqfs. Waqfiya is a source that includes very critical
knowledge about architecture, city planning and settlement geography. It is very valuable document that allows the determination
of a settlement’s neighborhoods, bazaar and markets, architectural pieces, also current ethnic status, professions
and stratum. Waqfiyas gives us very important information about waqf’s location and settlement names like cities, districts,
towns, villages, neighborhoods, hamlets, avenues, streets and farms. It also gives out put over structures like mosques,
madrasahs, lodges, zawiyas, hangahs, ribats, houses, inns, hammams and bridges. Furthermore, waqfiyas informs us about
geographical elements’ names (sometimes with a.k.a.’s) such as streams, lakes, mountains, hills, plains, valleys and on this
basis, it helps studies related to topography, toponomy ve historical geography.
In this study, importance of the waqfiya data and its place in historical geography will be emphasized. Also a
dwelling unit’s historical and social topography and habitation history will be evaluated according to waqfiya datas that
occured in the course of time.
|87