14 - 17

ÜRÜN, Nurettin
Geç Osmanlı Döneminde Cuma Hutbelerinin Sembolik Değeri
Osmanlı modernleşmesi birçok açıdan incelenmeye değerdir. Özellikle 19. yüzyıldan 20. yüzyıla doğru Osmanlı
devlet mekanizması zihinsel olarak “imparatorluktan” ve dolayısıyla “erken modern” devlet anlayışından “modern devlet”
anlayışına ve kapasitesine doğru hızlıca bir yol almıştı. Elbette bu hızlı modernleşme süreci beraberinde; politik, siyasi,
kültüreli ekonomik ve sosyal alanda yeni tartışma biçimini de beraberinde getirmiştir.
Cuma hutbelerinin bir “egemenlik sembolü” olarak İslam halifesi ve egemen olan Müslüman İslam sultanı adına
okunması, klasik İslam devlet geleneğinde bir kuraldı. 20. yüzyıla gelindiğinde bu anlayış modern merkezi devletin pratik
olarak kurumsallaşması ile değişmiştir. Osmanlı Bürokrasisi sadece Cuma hutbelerinin içeriklerinin “anlaşılır” bir dil ile
Türkçeleşip, kendi kitlesini mobilize etmek için kullanmamış aynı zamanda sembolik olarak da hutbeleri “meşruiyet siyasası”
için kullanma iradesini ortaya koymuştu. Şöyle ki: Osmanlı Bürokrasisi II. Meşrutiyet’ten itibaren Cuma hutbelerinin
içeriklerini toplumsal bir mobilizasyon için “kitle eğitim” aracı olarak kullanabilirliğini keşfetmişti. Elbette bu durum sadece
Cuma hutbelerinin muhtevalarındaki değişim ile ilgili olmaktan uzaktı. Çünkü erken Cumhuriyet döneminde Halifelik
ilga edilince Cuma hutbeleri “Cumhuriyetin Saadet ve Selametine dua” edilerek okunmasına karar verilmişti. Bu karar
Cuma hutbelerinin sembolik olarak uzun erimli bir değişimin sonucuydu.
Bu yazıda amaçlanan Cuma hutbelerinin, geç Osmanlı dönemi olarak 20. yüzyılda, özellikle 1970 ile 1910 arasında
sembolik olarak nasıl yeniden anlamlandırıldığını irdelemektir. Egemenlik sembolü olan hutbelerin “Anayasal bir hak”
olarak Padişah adına okunmasından, “Düvelli Muazzama” karşısında “İslamcılık” siyaseti içerisinde hutbe sembolizminin
kullanılması da bu çerçevede ele değerlendirilebilir. Fakat hutbe sembolizminin en önemli değeri; modern merkezi devletin
kitlesi ile girdiği pazarlıklar sonucunda oluşturduğu ortak değerler açısından, Cuma hutbelerinin içsel “meşrutiyet
siyasası” için kullanıldığı, denetlendiği ve kontrol altına alındığı merkeze alınmıştır.
262|
The Symbolic Value of Friday Khutba Ceromonies in the Late Ottoman Period
After Tanzimat period, Ottoman Burocracy had been searching for new perspective to deal with “westernation”
problem. Ottoman Burocracy had to solve especially legitimacy issues, which were seen as a problem not only in content
but also in symbolic value during the 19 th century.
In my article, I’m going to argue that the symbolic value of the khutbas in the classical Islamic thought is re-positioned
in the modern political power relationships and the symbolic power of the khutba are re-discovered between
1970-1910 over the Ottoman bureaucrats. I discussed how khutbas were symbolically reused towards the goal of politics
of legitimacy. Specifically, I used Selim Deringil’s “symbolic construction” concept in my discussion of the reading of the
khutbas during the 20 th century. After the abolition of Ottoman caliphate, khutbe sermons are mentioned to read for the
“happiness and salvation of the young Republic” (Cumhuriyet’in Saadet ve Selameti dua) in the 1922. As a result of all of
this, khutba sermons had been changing in the context of symbols of legitimacy building in relation to the modern political
power relations in the Late Ottoman Periods.