14 - 17

250|
TULUK, Ömer İskender-KAZAZ, Emriye
Trabzon Değirmendere Vadisi’nde Geç Dönem Osmanlı Mirası: Kırsal Cami Geleneği Üzerine
Bir Tipoloji Denemesi
Doğu Karadeniz sıradağlarını denize dik yaran derin vadiler tarihinin hemen her döneminde bölge halkları için
birbirinden yalıtılmış yaşam alanları oluşturmuştur. Bir vadiden ötekine geçmenin meşakkatli olduğu topografik yapı, bütün
sosyal ilişki ağının ağırlıklı olarak vadi içlerinde gerçekleşmesini sağlamıştır. Bunun, kendi içerisinde homojen bir sosyal
ve etnik yapı yanında, homojen sayılabilecek bir mimari kültür anlamını da taşıdığı söylenebilir. Kırsal konut mimarisi
üzerine yapılan çalışmalar, köylerde yakın çevreye hizmet veren yapı ustalarının talep olduğu durumlarda vadi boyunca,
ender durumlarda ise sırtlarla ayrılmış komşu vadilerdeki yakın köylerde görev yaptıklarını ortaya koymuştur.
Vadi içlerinde göreceli olarak çok daha seyrek bir popülâsyonla varlıklarını sürdüren kırsal camilerin inşasında
da benzer dinamiklerin etkili olduğu, en azından teorik olarak kabul edilebilir. Ancak, Trabzon’un Değirmendere Vadisi
gibi konumu ve coğrafik yapısı nedeniyle kıyı şeridini iç kesimlere bağlayan ticaret ağlarına ev sahipliği yapan vadilerde,
dış etkilere açık, melez denebilecek bir kırsal cami mimarisinin gelişmiş olabileceği düşünülmektedir.
Değirmendere Vadisi’nin çeşitli gerekçelerle (deyim yerindeyse) “gözden ırak” olmak isteyen halklar için yalıtılmış
yaşam alanlarına imkân sağlayan topografik yapısı yanında, İpek Yolu ve başka kervan yollarıyla Trabzon’u dış
dünyaya bağlayan ticaret ağlarına, Vadi içerisine yayılmış pek çok kilise yanında Ortodoks Hıristiyanlar için önemli dini
merkezlerden sayılan Meryemana (Sümela), Vazelon ve Kuştul Manastırları’na ev sahipliği yaptığı; en erken tarihlisi 18.
yüzyıla tarihlendirilen yine vadi içerisine yayılmış pek çok cami/mescidi bünyesinde barındırdığı düşünülürse, söz konusu
vadinin bu varsayımın sınanması bağlamında zengin bir veri alanı ortaya koyduğu açıktır. İşte bu çalışmada, topografik
yapısı nedeniyle erken dönemlerden itibaren yaygın bir insan sirkülâsyonuyla kullanılmış olan bu vadide inşa edilen kırsal
camilerin, başta tipolojik karakterleri olmak üzere diğer bazı mimari unsurları üzerinden olası dış ve iç etkilerin izleri
sürülecektir.
Late Ottoman Period Heritage in the Değirmendere Valley in Trabzon: A Typology Study on
Rural Mosque Architecture
Deep valleys splitting Eastern Black Sea Mountains vertically to the sea form isolated living spaces for publics in
the every period of the history. Topography, in which it is difficult to travel from one valley to another, led to the development
of all social relationship networks inside the valleys. It can be said that this situation implies a homogenous architectural
culture, besides a homogeneous social and ethnic structure within the valleys. The studies on vernacular architecture
revealed that builders functioning in a village and near vicinity may perform craftsmanship along the same valley and
rarely in the close villages in the neighbor valleys which are separated with ridges in case of demand.
It can be at least theoretically concluded that in the construction of the rural mosques that continue their existence
with rare population inside the valleys were affected by the similar dynamics. However, it is thought that in valleys
like Değirmendere, hosting trade routes that connect the coastline to the interior regions due to its location and topography,
a rural mosque architecture that is open to the outer effects and can be named as hybrid would have been developed.
It is clear that Değirmendere Valley is a rich data field in the context of testing of such a hypothesis, due to that
beside providing an isolated living spaces for people wanting to be “out of sight” because of various reasons, it has silk road
and other caravan routes connecting Trabzon to the external world, hosting “Meryemana (Sümela)”, “Vazelon” and “Kuştul”
monasteries that are very important to the Orthodox Christians beside lots of churches spread inside the valley, and thinking
that it accommodates several mosques/masjids earliest is dated back to 18 th century and spread within the valley. In this
study, the inner and outer effects on the rural mosque constructed in the valley, which has been commonly used by people
with a frequent human circulation due to its topographical structure from earliest times, will be investigated focusing on
typological characters at first and on some other architectural features.