14 - 17

İNCE, Mustafa
Mısır Hıdivliği ve Britanya İmparatorluğu’nun Büyük Arap Krallığı Projesi
Bu tebliğin amacı, Mısır hıdivlerinin, özellikle de son Mısır hıdivi Abbas Hilmi Paşa’nın (1874-1944), Osmanlı İmparatorluğu’nun
dağılmasını konu edinen stratejik senaryoların öngördüğü siyasi boşluğu doldurmak amacıyla, Arapların
kral/emiri olarak kendini ön plana çıkarma siyasetini incelemektir. Abbas Hilmi Paşa, bu yöndeki çalışmalarında kendisine
yardımcı olmak üzere modernist İslamcı geleneğin kurucu ve temsilcilerinin fikirlerinden önemli ölçüde istifade etme yolunu
tutmuştur. Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduh çizgisinin siyasi alandaki temsilcisi Halep asıllı Abdurrahman
el-Kevâkibî’yi Mısır’da koruması altına alarak fikri çalışmalarını madden desteklemesi, Abbas Hilmi Paşa’nın Osmanlı sultan/halifesine
karşı dinî diskuru kullanarak uyguladığı gizli siyasetin önemli bir işaretidir.
Osmanlı hilafetinin gayrı meşru olduğunu savunan Kevâkibî’nin fikirleri, Mısır’da Abbas Hilmi Paşa’nın
siyasi ve dinî iddialarının savunucusu olarak bilinen el-Müeyyed Gazetesi’nde savunulmuş ve kitapları da yine bu
gazetede tefrika edilmiştir. Bu gazetenin kurucusu Ali Yusuf da Hıdiv’in bu konudaki en yakın destekçisi olmuştur.
Diğer yandan, Sultan II. Abdülhamit’in hal’inden sonra, kendisinin en yakın Arap danışmanı olan İzzet Abid Paşa’nın
İttihatçıların takibinden kurtulmak amacıyla Mısır’a gelmesi, Abbas Hilmi Paşa’nın siyasi projelerine başka bir destekçi
kazandırmıştır. İzzet Abid Paşa’ın el-Müeyyed Gazetesi’nin büyük hissedarları arasına girmesi ve ayrılıkçı Arap
hareketlerinin temsilcileriyle buradan irtibata girmesi, Mısır hıdivinin siyasi iddialarını daha önce hiç olmadığı kadar
alenî bir hüviyete büründürmüştür. Aynı şekilde, el-Lâ Merkeziyye adlı adem-i merkeziyetçiliği savunan Arapların
kurduğu siyasi partinin Kahire’deki faaliyetleri, gerek İngiliz otoritelerince gerekse de Mısır hükümeti tarafından
örtülü olarak desteklenmiştir.
Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Mısır’a vali olmasından sonra, Mısır Eyaleti’nin Bâbıali’den tam bağımsızlığı elde
etme yolundaki çabaları XIX. yüzyıl boyunca artarak devam etmiştir. Mısır hıdivlerinin bu yöndeki faaliyetleri Britanya
İmparatorluğu’nun Yakındoğu bölgesindeki Osmanlı Devleti’nin topraklarının bölüşümü projesiyle çakışan noktaları hâizdir.
İngiliz siyasetçi ve entelektüellerinin ortaya attığı fikirler arasında, imparatorluğun Arap tebaasının Osmanlı sultan/
halifesine bağlılığını koparmak ve bu bağlılığı Britanya imparatoruna yönlendirmek de bulunmaktaydı. Diğer taraftan,
Britanya’nın fiilî işgali altında bulunan Mısır’ın yöneticisi olan hıdivler, kurulması tasarlanan Büyük Arap Krallığı’nın başına
getirilmesi mümkün görülen kral/emirler arasındaydı. Ancak, I. Dünya Savaşı sonrasında gelişen olaylar, Mısır’ın ve
yöneticilerinin Osmanlı’nın terk ettiği Arap toprakları üzerinde hükümranlık kurmalarına engel olmuştur.
Tebliğimde 1916’da Hicaz’da Şerif Hüseyin’in başlattığı Arap isyanı öncesinde, kurulması tasarlanan “Büyük
Arap Krallığı’ projesine Mısır’dan verilen desteği araştırmayı amaçlamaktayım. Bu çerçevede konunun Mısır’da nasıl algılandığı
ve Mısırlı milliyetçilerin konu hakkındaki tavırları ve tüm bu olaylara karşı Osmanlı Sarayı’nın ve ardından da
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin gösterdiği tepkilere işaret edeceğim.
Bu araştırmamda kullandığım kaynaklar, ağırlıklı olarak Osmanlı belgeleri, dönemin periyodik yayınları, seyahatnâmeler
ve hâtırâtlardan müteşekkildir. Konuyla ilgileri dolayısıyla, Osmanlı, Mısır ve İngiliz taraflarının bakış açıları
Osmanlı belgeleri, Arapça ve İngilizce kaynaklar üzerinden değerlendirilmeye tâbi tutulmuştur.
|143
The Egyptian Khedivate and the Great Arab Kingdom Project of the British Empire
The aim of this paper is to examine the political claims made by the Egyptian khedives, specifically the last of
them, Abbas Hilmi II (1874-1944), to fill the vacuum in the expected dismemberment of the Ottoman Empire, who attempted
to put himself forth as the future king/amir of the Arabs from Egypt to Arabia within the context of international strategic
scenarios.
In order to achieve his political goals, Abbas Hilmi Pasha made extensive use of the intellectual works and efforts
of the founders of the modernist Islamic school. He patronized the Aleppine Abdurrahman al-Kawakibi who carried on the
political thinking of Jamalaaddin Afghani and Muhammad Abduh. In doing so, he launched a hidden yet surreptitious war
against the Ottoman Sultan through religious language.