14 - 17

KARA, Yakup
Bir Osmanlı Âliminin İstisnâ’yı Dil ve Usul Açısından Ele Alışı [Taşköprizâde’nin Risâletü’l-
İstiksâ fî Mebâhisi’l-İstisnâ adlı Eseri Bağlamında]
1495-1561 yılları arasında yaşayan ve hayatı boyunca önemli ilmî görevler üstlenmiş olan Taşköprizâde’nin talebeliği
sırasında okumuş olduğu eserler ile hocalığı esnasında okutmuş olduğu eserler incelendiğinde, İslâmî ilimler alanında
büyük bir birikime sahip olduğu görülmektedir. Osmanlı medreselerinde ifa ettiği görevlerin yanı sıra, telif konusunda
da velûd bir zat olan Taşköprizade kelam, fıkıh, tefsir, ahlak, mantık, biyografi, Arap dili ve edebiyatı, ilimler tarihi ve tıp
gibi değişik alanlarda birçok eser yanında, otuza yakın risâle kaleme almış ve bütün bu eserlerini Arapça yazmıştır. Dilbilimle
ilgili yaklaşık yirmi eser telif eden Taşköprizâde’nin [v. 968/1561] en önemli eserlerinden birisi de istisnâ konusunu
dil ve usul açısından incelediği Risâletü’l-istiksâ fî mebâhisi’l-istisnâ adlı risâlesidir. Taşköprizâde, yazılış gerekçesi olarak
risâlenin başında istisnâ ile alakalı bir eser yazmasının zaruri olduğu hususunda kalbine bir ilham geldiğini, çünkü hayrın,
saadetin ve her şeyin medarı olan kelime-i tevhid’in muhtevasının bilinmesinin, ancak istisnanın künhüne vakıf olunmakla
mümkün olacağını ifade etmektedir. “Mukaddime”, “beş maksad (bölüm)” ve “sonuç” olmak üzere yedi bölümden oluşan
risâle, istisnâ mevzuunun mantık ve vaz’ ilmi açısından temellerinden bahsetmekte ve mevzuu usûlcülerin görüşleriyle
mukayeseli olarak incelemektedir. Bir şeyi küllî hüküm veya kural dışında tutmak anlamı çerçevesinde, temelde bir Arap
Dili terimi olan istisnâ konusunun, Nahiv âlimleri yanında Fıkıh usûlü âlimleri tarafından da özenle incelenmiş olmasının
sebebi, hem çoğu usûlcünün aynı zamanda dil bilimi uzmanı olması hem de istisnanın usûldeki vaz’, beyan, hakikat, mecaz,
tahsis ve nesih gibi konularla yakın ilişkisinin olmasıdır.
An Ottoman Scholar’s Philological and Jurisprudential Approach to the Grammatical Exception
[A Study of Tashkoprizadah’s Risâlatu’l-İstiksâ fî Mabâhihithi’l-İstithnâ]
When the works that Tashkoprizadah –who lived between 1495-1561 and held several important scholarly positions
during his lifetime- read during his studies and later himself taught as a lecturer are examined, it can easily be seen
that he had extensive knowledge in the Islamic sciences. Alongside his duties at the Ottoman madrasahs, he was a very
prolific author who compiled many different works and around thirty treatises in the disciplines of kalam, fiqh, tafseer,
ethics, logic, biography, Arabic language and literature, history of sciences and medicine, all in Arabic. One of his most
important works related to philology, about which he authored around twenty treatises, is the treatise named Risâletü’l-İstiksâ
fî Mebâhisi’l-İstisnâ in which he studies the subject of the grammatical exception in the Arabic language, from both
linguistic and legal viewpoints. Related to the reason for authoring this treatise, in the introduction, Tashkoprizadah states
that an inspiration came to him which conveyed to him that a work about the grammatical exception was indispensable.
Because knowing the content of the profession of faith which is the source of all which is good and blissful, is only possible
if the grammatical exception is completely grasped. The treatise, which consists of an introduction (mukaddimah), five
chapters (maksad) and a conclusion, deals with the foundations of the grammatical exception in logic and ilm al-wad’, and
follows a comparative approach between the views of the grammarians and the jurists. The reason that the exception, which
is basically an Arabic grammar term meaning excluding something from the general rule, has been extensively studied by
grammarians as well as by jurists, is not only that most jurists were also well trained philologians, but also because of its’
close relation to subjects in jurisprudence such as wad’, bayan, truth (hakikat), metaphor, takhsis and naskh.
|153