14 - 17

YILDIRIM, Abdullah
Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin Vaz’ İlmine Yaklaşım Şekli ve Katkıları
Taşköprizâde Ahmed Efendi (ö. 968/1561), gramer ve belâgat gibi Arap dilbiliminin temel inceleme alanlarına
dair irili ufaklı çok sayıda kitap ve risâle telif etmiştir. Bu cümleden olmak üzere, müellifin üzerinde durduğu alanlardan
biri, lafzın manaya delâletinin ilkesi olarak vaz‘ olgusu ve bu olguyu temel inceleme konusu haline getiren disiplin olarak
vaz‘ ilmidir (ilmu’l-vaz‘).
Taşköprizâde’den yaklaşık iki asır önce Adudüddin el-Îcî’nin (ö. 756/1355) telif ettiği er-Risâletü’l-vaz‘iyye ile
bağımsız bir literatür olarak ortaya çıkan vaz‘ Sa‘düddin et-Teftâzânî (ö. 792/1390) ve Seyyid Şerif el-Cürcânî’nin (ö. 816/1413)
tartışmalarıyla kapsam ve derinlik kazanmış, özellikle Osmanlı dönemi müelliflerinin şerh ve hâşiye türü katkılarıyla bir
disiplin olarak tanımlanmış ve tedvin edilmiştir.
Onuncu hicri asrın sonlarında vaz‘ ilminin son derece önemli/yararlı olmasına karşın henüz tedvin edilmediğini
söyleyen ve el-Îcî’nin meşhur metnini “denizde bir damla” şeklinde nitelendiren Taşköprizâde, bu uzun ilmî zincirin önemli
halkalarından birini teşkil eder. Müellifin vaz‘ ilmine yaklaşım şekli temelde İcî-Seyyid Şerif çizgisine yakın durmaktadır.
Mübhem lafızların vaz‘ı ve Nüzhetü’l-elhâz’da ele aldığı zımnî vaz‘ın imkânı konusunda yaşanan tartışmalarda aldığı tutum
bu durumu açıkça göstermektedir. Öte yandan Taksimu’n-nazm başlıklı çalışması müellifin -literatürdeki klasik şerhlerden
farklı olarak- vaz‘ tartışmasını görece başka bir bağlama taşıdığını gösterir. Bu risalede müellif vaz‘ kavramını tanımlayıp
alt başlıklarına temas ettikten sonra dilde kullanılan lafızların genel nitelikleri olarak mutlak, hâss, âmm ve müşterek şeklindeki
dört temel olguyu vaz‘ kavramını esas alarak analiz eder. Tebliğde öncelikle, el-Îcî’nin metniyle ortaya çıkan vaz‘
tartışmasının mahiyetine ve bu tartışmanın sonraki süreçteki gelişimine kısaca temas edildikten sonra, Taşköprizâde’nin
konuya yaklaşım şekli ve disiplinin teşekkülüne yaptığı katkı ortaya konmaya çalışılacaktır.
Taşköprizâde Ahmed Efendi’s Approach to the Science of Wad‘ and Contributions
Taşköprizâde Ahmed Efendi (d. 968/1561), has written large and small lots of books and treatise on basic disciplines
of Arabic linguistics such as grammar and balaghah. In this context, one of the issues on which the author dwells is
the fact of wad‘ and the discipline that makes this fact study of subject.
Almost two centuries before Taşköprizâde, wad‘ had appeared as an independent literature through er-Risâletü’lvaz‘iyye
which has been written by Adudüddin el-Îcî (d. 756/1355). Subsequently the wad‘ literature won scope and depth
through debates between Sa‘düddin et-Teftâzânî (d. 792/1390) ve Seyyid Şerif el-Cürcânî (d. 816/1413). And finally it has
defined and codified as an independent discipline with the contributions of latter -especially that has been written in Ottoman
period- texts in sharh and hashiyah forms.
Taşköprizâde, who says at the end of tenth century after hejira that despite the importance and usefulness of the
science of wad‘ it has not been written yet and describes the famous treatise of el-Îcî as a drop in the ocean, is one of the
important ring of this intellectual chain. His approach to the science of wad‘ in general is close to the el-Îcî-Seyyid Şerif
line. His attitude to the wad‘ of uncertain wordings and to the possibility of indirect wad‘ that examined in Nüzhetü’l-elhâz
prove this clearly. On the other hand, one of his works entitled Taksimu’n-nazm –unlike the former ones– shows that the
author tried to move the wad‘ issue to a different context. In this treatise, after defining the concept of wad‘ and pointing out
the subheadings, the author analyzes four basic issues shaped like mutlak, hâss, âmm and müşterek as the common qualifications
of the wordings in language. In this paper, at first I will emphasize briefly what is the meaning of wad‘ as appeared
in el-Îcî’s work and how it developed after him. Later on, I will set forth the author’s approach to the problem and how he
contributed to establishment of the discipline.
|273