14 - 17

ATÇIL, Abdurrahman
Küfür ve İrtidad: XVI. Yüzyılda Hukukçuların İnşasında Kızılbaş Hareketi
Geç XI. yüzyıldan itibaren, orta, güney ve doğu Anadolu’nun kırsal kısmının önemli bir bölümünde Türkmen
kabileleri oturuyordu. Bu Türkmenler her zaman geleneksel kabile otonomilerini korumak istiyorlar ve sert merkeziyetçi
idareden nefret ediyorlardı. Bunlar Müslüman olsalar da Sünni İslami anlayışı açıkça reddediyorlar ve İslam öncesi inanç
ve uygulamalarından bazısını devam ettiriyorlardı. XVI. yüzyıl boyunca Safevi hareketi bu Türkmen kabilelerinin çoğunun
desteğini kazandı ve onların askeri ve ekonomik katkısı ile büyüdü. Safevi hareketi ile bu yakın ilişkiden dolayı Türkmen
kabilelerine Safevi tarikatının lideri Haydar’ın (ö. 1488) dizayn ettiği kırmızı külaha atfen kızılbaş denilmeye başlandı. Bununla
birlikte, XVI. yüzyılda, Safevilerle hiç alakası olmayan veya çok zayıf bağı olan bazı liderler -1509-11’de Şahkulu ve
1527-28’de Kalender Çelebi gibi- Kızılbaşların desteğini alabilmiş ve Osmanlı’ya karşı siyasi iddialarla ortaya çıkabilmişti.
XVI. yüzyılda Osmanlı hükümeti kızılbaşlara karşı askeri mücadele ile birlikte onlara karşı bir ideolojik kampanya
da sürdürmüştür. Bu bağlamda Osmanlı âlim-bürokratlarının yazdığı ve Sünni hukuki-dini perspektiften kızılbaşların
uygulama ve inançlarını ele alan fetva ve risaleler iki taraf arasındaki ideolojik sınırların belirginleşmesinde önemli bir rol
oynamıştır.
Bu sunumda Sarıgörez Hamza (ö. 1521/22), Kemalpaşazade (ö. 1536) ve Ebussuud’un (ö. 1574) kızılbaşlar hakkındaki
dini-hukuki fikirlerini tahlil edeceğim. Bu âlim-bürokratlar kızılbaşlar hakkında iki hüküm verdiler: küfür ve irtidad.
Onlara göre, birinci hüküm (küfür) dini inanç ve uygulamalar ile ilgili iken, ikinci hüküm siyasi tavırlar ile ilgiliydi.
28|
Unbelief and Apostasy: Juridical Reconstruction of the Kızılbaş Movement in the 16 th Century
From the late eleventh century onwards, Turcoman tribes occupied a substantial portion of the countryside in
central, southern and eastern Anatolia. They always wanted to preserve their traditional tribal autonomy and loathed any
strict central administration. Although they were Muslims, most of them openly rejected Sunni understanding of Islam and
maintained some of their pre-Islamic religion and practices. Throughout the 16 th century, the Safavid movement gained the
support of many of these Turcoman tribes and grew thanks to their economic and military contribution. Because of this
affiliation with the Safavid movement, these Turcoman tribes were called kızılbaş (lit. red head) after the headgear designed
by the leader of the Safavid order Haydar (d. 1488). Nevertheless, during the 16 th century, some leaders, who had little or no
connection to the Safavids, such as Şahkulu in 1509–11 and Kalender Çelebi in 1527–28, could receive backing of the kızılbaş
and put forward their own political claims.
In addition to military fight, the Ottoman government sustained an ideological campaign against the kızılbaş
during the 16 th century. In this context, the fatwas and treatises, which were composed by Ottoman scholar-bureaucrats
and concerned the evaluation of the beliefs and practices of the kızılbaş from the Sunni religio-legal perspective, played a
significant role in the demarcation of ideological lines between two sides.
In this presentation, I will analyze the religio-legal opinions of Sarıgörez Hamza (d. 1521/22), Kemalpaşazade (d.
1536) and Ebussuud (d. 1574) about the kızılbaş. These scholar-bureaucrats came up with two verdicts about the kızılbaş:
unbelief (kufr/küfür) and apostasy (irtidad). In their opinion, the first, unbelief, mainly concerned religious beliefs and
practices, while the second, apostasy, was related to political attitudes.