14 - 17

BAŞARIR, Özlem
XVIII. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Taşra Yönetiminde Olağan Bir Hiyerarşik Yükseliş:
Voyvodalıktan Valiliğe Şeyh-Zâde İbrahim Paşa
Şeyh-zâde ailesi, incelediğimiz dönemden çok daha önceki bir zamanda Diyarbekir’de yerleşmiş ve daha XVII.
yüzyıldan itibaren valilerin gelirlerini toplamak üzere görevlendirdiği ayanlar arasında yer almaya başlamış olan köklü bir
aileydi. Onların zaten sahip oldukları nüfuz ve güçlü aile bağlarıyla bölgede etkin olmaları, başlangıçta bu tür hizmetler
içinde yer almalarına adeta bir giriş izni sağladı. Devamında Osmanlı Devleti’nin XVI. yüzyılın sonlarından itibaren geçirdiği
siyasi ve ekonomik koşulların zorlamasıyla genel olarak sistemlerinde meydana gelen zorunlu değişimler, Osmanlı
taşrasında ayan ailelerinin vergi toplama türünden kanalları kullanarak, Osmanlı taşra yönetiminin çeşitli kademelerinde
yer almalarına vesile oldu. Bahsedilen değişimler arasında taşra yönetimini en çok etkileyeni iltizam sisteminin yaygınlaşması
ve sonrasında malikâne sisteminin uygulamaya konulmasıydı. XVII. yüzyılın ikinci yarısından sonra ağırlıklı olarak
mali kaygılarla Diyarbekir eyaletinde dağınık halde bulunan –kimi zaman eyalet sınırlarını da aşan- mîrî mukataaların vergilerinin
toplanması esasına göre oluşturulmuş ve ihaleye çıkartılarak merkezi hazine için daha yüksek gelir elde edilmesini
sağlayan voyvodalık uygulaması başta Şeyh-zâde ailesinin olduğu kadar bölgedeki ileri gelen ayan ailelerinin, aşiret
liderlerinin –zaman zaman bölgesel olmayan kimselerin de- tercih edilmesine ve onların da giderek Osmanlı taşra yönetiminde
sınırlarını genişletebilen bir yetki alanında söz sahibi olmalarına uygun bir zemin sağladı. XVIII. yüzyılın sonlarında
ise yüklü bir peşîn ödemesi gerektiren voyvodalık mukataasına yatırım yapabilecek mali güce sahip ve zamanın şartlarının
da daha elverişli hale gelmesiyle valilik, mütesellimlik gibi eyaletin yönetiminde de pay sahibi olabilecekleri görevleri elde
edebilen Şeyh-zâde ailesinin mensuplarından İbrahim’in voyvodalıktan valiliğe yükselişinin mahiyetini izlerken onun örneğinde
Osmanlı taşrasının XVIII. yüzyıl sonlarındaki mali-idari eğilimi hakkında veriler elde etmek de mümkün olacaktır.
42|
An Ordinary Hierarchical Rise in Ottoman Provincial Organization at the End of
XVIII th Century: Seyh-Zâde Ibrahim Pasha from Voivodeship to Governorate
Şeyh-zâde Family was a well-established family that settled in Diyarbekir much earlier than the time period we
examined and they were among the ayans appointed to collect revenues of governors starting from the XVII th century.
Already being ascendant in the region by means of their influence and strong family bounds in fact provided them permission
to take place in such services. Afterwards, mandatory changes occurring in their system forced by the political and
economic conditions of the Ottoman Empire starting from the end of the XVI th century have caused ayan families to take
place at various levels of Ottoman provincial organizations by collecting taxes. Among the mentioned changes mostly
expansion of iltizam system and implementation of malikâne affected provincial organization. Voivodeship is formed on
the basis of the collection of taxes of mîrî muqataas who scattered in Diyarbekir after the second half of the XVII th century.
Voivodeship provided a suitable ground for notable ayan families in the region, especially Şeyh-zâde Family, to be preferred
and to have an expandable jurisdiction in Ottoman provincial organization. At the end of the XVIII th century, Şeyh-zâde
Family members had the financial strength to make investments on voivodeship muqataa which requires peşîn and were
able to have tasks like governorship, mütesellim by which they would have part in administration of state. While tracking
the promotion of Ibrahim, member of the Şeyh-zâde Family, from voivodeship to governorate, it is going to be possible to
gather data about financial-administrative tendency of Ottoman provincial organization in the end of the XVIII th century.