14 - 17

270|
YAVUZ, Nihal
15. Yüzyıl Osmanlı Edebiyatında Vahdet-i Vücûd Felsefesinin Tevhîd Türündeki Yansımaları
Varlığın kaynağı en eski zamanlardan itibaren insanoğlunun merak konusu olmuş; var olan canlı-cansız bütün varlıkların
asıl kaynağının ne olduğu sorusuna cevaplar aranmıştır. İslâmiyet’in gelişine kadar çeşitli coğrafya, kültür ve medeniyetlerde
varlığın kaynağı ve aslına dair fikirler üretilmiş, İslâmiyet’in gelişinden sonra varlık sorunsalı deliller ile çözümlenmiştir.
Kuran-ı Kerim ve daha önceki bilgiler ışığında varlığı ve varlığın kaynağını, var oluş amacını, evren içindeki insanının
yerini anlamlandırmaya çalışan âlimler bu konu üzerinde çeşitli düşünceler geliştirmiştir. Bu düşünce, yorumlama ve felsefeler
genel olarak tasavvuf başlığı altında toplanmıştır. Zahir tasavvufun özünü oluşturan vahdet-i vücûd felsefesi İbn-i Arabî tarafından
sistematik olarak ortaya koyulmuştur. Buna göre; mutlak bir varlık olan Allah, her şeyin özüdür. Evren, çokluklar halinde
birliğin görünüşüdür.
Arap, İran ve Türk coğrafyasında etkisini gösteren İslam tasavvufu ve vahdet-i vücûd felsefesi Bayezid-i Bistamî,
Hallac-ı Mansur, Cüneyd-i Bağdâdî, Hakim Senai, Selman-ı Savecî, Mevlânâ, Ahmet Yesevî, Yunus Emre gibi büyük mutasavvıfların
fikir süzgecinden geçerek sanat ve edebiyatın şekillenmesine vesile olmuştur. Osmanlı edebiyatı da bu kültürün incelikleri
ve estetiği ile sanatını icra etmiştir.
Arapça bir kelime olan ve birleme anlamına gelen tevhîd, tasavvufî olarak ise yaratılan ile yaratanı tek bir varlık olarak
görmek anlamındadır. İlme’l-yakîn, ayne’l-yakîn ve hakke’l-yakîn şeklinde derecelere sahip olan tevhîd, kelam ilminin kolu
olarak kabul edilir. Edebî terim olarak ise Allah’ı birleyen, birliğinden bahseden türün adıdır. Tevhîdlerin temelinde Kur’ân-ı
Kerîm’de Allah’ın birliğine dair geçen ayetler ve bu ayetler çerçevesinde geliştirilen yorumlamalar ve felsefeler vardır. Bu yönden
tevhîdler hem şer’î hem de tasavvufî mahiyet taşımaktadır.
Klasik Türk edebiyatında, eserlere tevhîd ile başlamak bir gelenek halini almıştır. Kaside başta olmak üzere çeşitli
nazım şekilleri ile tevhîd türünün örnekleri verilmiştir. Bu çalışmada, Osmanlı’nın Anadolu’da köklü bir devlet olmak yolunda
önemli adımlar attığı 15. yüzyılda yetişen Şeyhî, Ahmedî, Mihrî Hatun, Ahmet Paşa, Sinan Paşa gibi şairlerin eserlerindeki tevhîdler
ele alınacak ve bu tevhîdlerdeki vahdet-i vücûd felsefesinin ifade şekilleri üzerinde durulacaktır.
Scholar of Singularity and Unity and Its Reflections on 15 th Century Ottoman Literature
Source of the existence has been the issue of concern for humankind as from the oldest times; answers have been
sought for the question of what is the principal source of all existing living existences and non-living things. Ideas had been
generated for source and principal of the existence in various geography, culture and civilizations until the development of
Islam, existence question has been analyzed with evidences after the coming of Islam. Scholars who tried to make sense of existence
and source of existence, the aim of existence and place of the human within the universe under the light of Koran and
previous information developed various ideas over this matter. This thought, interpretation and philosophies were generally
collected under the heading of Sufism. Unity of existence philosophy constituting the core of Zahir Sufism was systematically
presented by İbn-i Arabî. Accordingly, God, an absolute existence, is the core of everything. The universe is the appearance of
unity in form of masses.
Islamic sufism and unity of existence philosophy showing its effect on Arab, Iran and Turkish geography conduced
to shaping of arts and literature by passing through the idea filter of major Sufis such as Bayezid-i Bistamî, Hallac-ı Mansur,
Cüneyd-i Bağdâdî, Hakim Senai, Selma-ı Savecî, Mevlânâ, Ahmet Yesevî and Yunus Emre. Ottoman literature also performed
its art with details and aesthetics of this culture.
Unity which is an Arabic word and means making one, means seeing the creator and creature as a single existence
in Sufism. Unity having degrees of ilme’l-yakîn, ayne’l-yakîn and hakke’l-yakîn are accepted as a branch of word science. As a
literary term, it is the name of species that makes God one and mentions about its unity. Verses of Koran regarding the unity of
God and interpretations and philosophies developed within the framework of these verses underlie the unities. From this point
of view, unities have both evil and sufistic nature.
In classical Turkish literature, starting works with a unity has become a tradition. Examples of unity type were given
together with poetry types, notably eulogiums. In this study, unities in works of poets who grew in 15th century when Ottoman
took important steps in order to be a rooted state in Anatolia like Şeyhî, Ahmedî, Mihrî Hatun, Ahmet Pasha and Sinan Pasha
will be discussed and expression forms of unity of existence philosophy in these unities will be discussed.