nalgures - Asociación Cultural de Estudios Históricos de Galicia

Juan J. Burgoa
de Ulises. Esta antiga lenda, de gran tradición literaria ao longo do tempo, tamén chegou aos
pobos da costa de Galicia, especialmente na súa relación co antigo liñaxe dos Mariño, e foi
tratado por diversos escritores galegos, como é caso de dous recoñecidos fabuladores: o
mindoniense Álvaro Cunqueiro 8 e o ferrolán Torrente Ballester 9 . Outras coñecidas lendas de
fantásticas mulleres-peixe específicas das comarcas de Ferrol e Ortigueira son as das sereas
das illas Miranda en Ares e a da Muller Mariña do porto de Bares.
No Noroeste hispánico as fontes foron desde moi antigo obxectos de cultos relacionados coa
auga, como lembra López Cuevillas 10 . En moitas ocasións a Igrexa, ante a obstinada resistencia
a deixar as vellas crenzas, cristianizou estas fontes e mananciais, a auga das cales
sirve para beber o lavarse con ela. Moitas son estas fontes milagreiras, con virtudes curativas
e sandadoras de diferentes enfermidades, as da pel e dos ollos especialmente, mais tamén o
bocio, as dores de cabeza, o tangaraño ou o meigallo. Entre elas están as fontes do Santuario
da Escravitude de Padrón, de Santa Mariña de Augas Santas en Alariz, de San Andrés de
Teixido en Cedeira, de Santa Xusta en Moraña, de San Pedro de Mezonzo en Vilasantar o da
Virxe do Camiño en Pontevedra, por mencionar algunhas das estudiadas por Hipólito de
Sá 11 , ademais dun bo numero delas na bisbarra ferrolá.
Pero tamén son moitas e variadas as mostras do culto referidas ás augas mariñas, caso dos
baños das sete ondas de auga de mar tomados a media noite nas praias da Lanzada en Sanxenxo
e a de Louro en Muros, que libran do embruxo e do meigallo, e fan fecundas ás mulleres; os
bautismos prenatais xunto os cruceiros ergueitos a beira de moitas pontes dos ríos de Galicia;
os canastros con velas acesas e coa roupa dos nenos enfermos que se botan a algúns ríos; os
bolos de pan guindados ás augas; o feito de beber auga de nove fontes nunha noite, para
loitar contra o bocio; as pías das pedras, naturais o feitas polo home, para recoller a benéfica
auga da chuvia, prácticas todas elas enumeradas por Eladio Rodríguez no seu Breviario
Enciclopédico 12 .
A auga tamén desempeña un destacado papel simbólico na tradicional festa de San Xoán do
24 do mes de Xuño. Normalmente, a auga utilízase durante a noite anterior e o amencer para
facer unha serie de ablucións rituais e purificadoras. Neste senso, cobra unha especial relevancia
o orballo que embebe as follas das plantas nas primeiras horas da mañá. Este orballo
ten unha utilización especial para combater a sarna e outras enfermidades da pel 13 .
Un segundo tipo de auga salutífera usada o día de San Xoán é a das fontes, recollida cos
primeiros raios do sol e logo mesturada con plantas aromáticas como fiúncho, dixital,
8 Álvaro CUNQUEIRO. Fábulas y leyendas de la mar. Tusquets Editores. Barcelona, 1983.
9 Gonzalo TORRENTE BALLESTER. Las sombras recobradas. Editorial Planeta. Barcelona, 1979.
10 Florentino LÓPEZ CUEVILLAS. O culto das fontes no Noroeste hispánico. Museo do Pobo Galego. Santiago, 2002.
11 Hipólito de SÁ BRAVO. Creencias del costumbrismo religioso en Galicia. Diputación Provincial. Pontevedra, 1991.
12 Eladio RODRÍGUEZ GONZÁLEZ. Breviario Enciclopédico. Letras, historias e tradicións populares de Galicia. La Voz de
Galicia. A Coruña, 2001.
13 Xosé M. GONZÁLEZ REBOREDO. A festa de San Xoán. Ir Indo. Vigo, 1989.
348 NALGURES • TOMO II • AÑO 2005