nalgures - Asociación Cultural de Estudios Históricos de Galicia

A Lagoa de Doniños en Ferrol e as lendas de cidades asolagadas
E tamén esta vez as augas obedeceron e a cidade quedou anegada cos seus habitantes dentro,
coa excepción dunha rapaza que andaba a coidar as ovellas e que deulle á Virxe un anaquiño
de pan cando pedía esmola, quedando tamén neste caso no imaxinario popular a lenda dun
profundo e inesgotable pozo.
Outro caso que cita Chao Espina é o dunha praia preto da vila mariñeira de Corme, onde
existiu a cidade de Valverde, asolagada tamén pola maldición da Virxe. Neste caso quedou
no lugar do suceso unha pequena illa, chamada da Estrela, onde os seus antigos habitantes
levantaron na honra da Virxe unha capela, da que hoxe se conservan as ruínas.
Nunha gran parte das lendas referidas ás devanditas cidades, destruídas e logo cubertas polas
augas, véñense repetindo en case todas elas os tradicionais nomes de Valverde e Lucerna
que, como explicou Manuel Murguía 48 , teñen a súa procedencia no pasaxe da Vida de
Carlomagno, na Crónica de Turpín, onde se conta a destrucción da cidade de Lucerna, situada
no Valle Verde (Valverde). Máis tarde, por mor da difusión da devandita Crónica ou pola
propagación dos romances, a lenda espallouse por numerosos lugares de Galicia.
Deste tema das cidades asolagadas fíxose tamén eco o escritor Miguel de Unamuno, que
sitúa o escenario da súa coñecida novela San Manuel Bueno, mártir 49 na emblemática aldea
de Valverde de Lucerna. A vila afundida é a clave que preside a historia que se conta na
novela, centrada na dialéctica, tan propia de Unamuno, entre a fe e a dúbida, mentres a vida
en superficie sigue o seu curso e no fondo desta superficie, baixo a auga, está o cemiterio das
almas dos avós e de todos os devanceiros.
Nun recente e completo traballo sobre as cidades asolagadas o profesor Alonso Troncoso 50
fai un detido percorrido histórico sobre o tema, incluíndo o estado da cuestión das poboacións
lacustres, estendido a toda Galicia pero cunha especial incidencia nas cidades situadas no
litoral galego, a carón do Camiño Inglés a Compostela e na comarca de Ferrolterra. No
traballo desenvolve tamén un salientable estudio sobre os diferentes estratos, factores ou
compoñentes inmateriais e etnográficos que acompañan a estas lendas tradicionais.
Dentro destes estratos, Víctor Alonso sinala unha primeira e fundamental compoñente de
catequese relixiosa que acompaña estes contos ou lendas; o inmediato castigo de Deus ás
cidades que non acolleron ou non auxiliaron ao seu Fillo, á Virxe, á Sagrada Familia, Santiago,
San Pedro ou algún outro santo, ao tempo que procuraba a salvación das persoas caritativas.
Trátase dun tema mítico cristianizado no medievo, orixinando unha morea de similares
lendas por tódolo mundo cristián: un pobo é asolagado por mor dos pecados dos seus
moradores, aínda que en algún caso pódense salvar os inocentes e compasivos.
48 Manuel MURGUÍA. Obra citada.
49 Miguel de UNANUMO. San Manuel Bueno, mártir. Ediciones Cátedra. Madrid, 1986.
50 Víctor ALONSO TRONCOSO. As lendas das cidades asolagadas a carón do camiño. En: O Camiño Inglés e as Rutas
Atlánticas. Aulas no Camiño. Universidade da Coruña, 1997.
NALGURES • TOMO II • AÑO 2005 357