nalgures - Asociación Cultural de Estudios Históricos de Galicia

Juan J. Burgoa
O variado e abondoso número de plantas serve de refuxio e alimento a numerosos paxaros e
a moitas aves acuáticas, tales como somorgullos, galiñas de río, parrulos, garzas e alavancos,
especies que se incrementan de xeito notable durante o período da invernada. Ademais pódense
ver algunhas londras, no estío abundan as andoriñas e vencellos, e en todo tempo aparecen as
gaivotas prateadas, que fan a súa cría nas veciñas illas Gabeiras. Na lagoa críanse anguías e
as augas da parte oposta ao mar están cubertas dun rechamante manto de nenúfares brancos.
Xa o Pai Martín Sarmiento na viaxe que fixo a Galicia no ano 1745 54 visitou Ferrol e a súa
bisbarra, escribindo deste lugar: “San Román de Doniños. Aquí hai un lago dun cuarto de
legua de circunferencia, e tradición que alí hai vestixios dunha cidade chamada Valverde”.
Máis tarde, na seguinte viaxe que realizou os anos 1754 e 1755 55 , aloxándose no mosteiro de
San Martiño de Xuvia, percorre a comarca ferrolá e volve a visitalo lago de Doniños, do que
escribe nesta ocasión: “Dízese que aquí hubo una ciudad y que se anegó. No es increible que
allí hubiese un buen lugar. Oí que el lago era dulce, y que tenía fondo”.
Xa dixeramos que o historiador Manuel Murguía 56 , cando fala de Doniños na súa citada
obra, da como tradición antiga que a cidade de Valverde foi sepultada baixo as augas da
lagoa. Pola súa parte, o historiador local Montero Aróstegui na súa particular Historia de
Ferrol 57 , seguindo a súa tónica de non afondar na historia antiga da urbe e da comarca ferrolá,
fai unha cativa mención da cidade asolagada de Valverde, afundida na lagoa, segundo unha
tradición que o escritor incluso considera confusa e de pouco fundamento. Non obstante, o
mesmo Montero Aróstegui publicaría anos máis tarde un artigo máis completo na Revista
Galaica 58 sobre a devandita lagoa, rectificando un chisco a súa falla de atención anterior a
este tema. Percorre Doniños nunha barca, estendéndose na descrición da lagoa, na abundancia
da pesca de anguía, percas e sabalos e nas tradicións dos lugareños, que nesta ocasión
considera dinas da maior atención.
Foi o médico compostelán Santiago de la Iglesia, polifacético estudioso afincado en Ferrol,
quen fixo o ano 1901 59 unha primeira aproximación á existencia dunha poboación lacustre
na lagoa de Doniños, citando haber visto os restos, posiblemente carbonizados por un incendio,
duns pivotes verticais que serviron de sostén ás palafitas, aínda que, ao seu parecer, a
subida de nivel que experimentou o fondo do lago por mor dos importantes aluvións sucedidos
polo paso do tempo, farían infructuosa calquera traballo de investigación que se emprendese
na procura de novos restos de interese.
54 Fray MARTÍN SARMIENTO. Viaxe a Galicia (1745). Edición de José L. Pensado. Editorial Toxosoutos. Noia, 2001.
55 Viaje a Galicia de Fray Martín Sarmiento (1754-1755). Edición de Cuadernos de Estudios Gallegos. Santiago de Compostela,
1950.
56 Manuel MURGUÍA. Obra citada.
57 José MONTERO ARÓSTEGUI. Historia de la ciudad y departamento naval del Ferrol. Madrid, 1858.
58 José MONTERO ARÓSTEGUI. Galicia pintoresca. El lago de Doniños. En: Revista Galaica, número 2. Ferrol, 30 de Mayo
de 1874.
59 Santiago de la IGLESIA. Ferrol arqueológico. En: Anuario Ferrolano para el año 1902. Ferrol, 1901.
360 NALGURES • TOMO II • AÑO 2005