Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

M.Nəbiyevin fikrincə, Qız qalası Zərdüşti daxması, 44 yəni, damında çalağanların didib
parçalaması üçün ölülərin qoyulduğu qüllədir. Q.Əhmədov isə qalanı rəsədxana hesab
edir. 45 Qız qalası divarlarının aşağı hissədə 5 m, yuxarıda isə 4 metr qalınlığında olması,
çox böyük hündürlüyü sonuncu üç tədqiqatçının fikrini təkzib edir. Çünki nə od
məbədi, nə daxma, nə də rəsədxana üçün bu qalınlığında və hündürlükdə divarlara
ehtıyac yoxdur. Bundan əlavə, IX-X və sonrakı əsrlərə aid nə ərəb, nə də fars
mənbələrində Bakıda od məbədi, daxma, yaxud rəsədxana təyinatlı abidənin adı
çəkilmir. Qaladakı kitabə XII əsrə aiddir. Belə qənaətə gəlmək olar ki, Qız qalası istər
dəniz, istərsə də quru tərəfdən müdafiə qalası olmuş, hərbi əməliyyatlar zamanı
şirvanşah ailəsi və feodallarla birlikdə buraya sığınmış və müdafiə qalanın başında
qurulmuşdur. Qız qalasını, yəqin ki, ilk dəfə 1403-cü ildə əslən bakılı olan Əbdürrəşid
əl-Bakuvi xatırlatmışdır. O yazırdı ki, Bakıda son dərəcə möhkəmləndirilmiş iki
sarsılmaz daş qala var. Onlardan böyüyü dənizin yaxınlığındadır və dalğalar onun
divarlarına çır-pılır. Ehtimal ki, bu, Bakı buxtasındakı monqolların ala bilmədikləri
Sabayıl qalasıdır. Bakuvi ikinci, daha hündür qala haqqında məlu mat verirdi ki,
monqollar şəhəri mühasirəyə alarkən onun bir tərəfi mancanaqla dağıdılmışdır. 46 Bu
məlumatı Qız qalasına aid etmək olar. Qala dənizin qırağındakı sıldırım qayanın
üstündə salınmışdı və ehtimal ki, 1403-cü ildə dəniz bu alınmaz qalanın divarlarına
çatırdı.
1924-cü ildə qalanın yaxınlığında aparılan kiçik qazıntı işləri zamanı onun
həndəvərində çatma tağtavanla örtülmüş bir neçə yeraltı otaq aşkar edilmişdir. Bəzi
otaqların divarlarında müxtəlif taxçalar var idi. 47 Ehtimal ki, onlar qədim Bakının Qız
qalasının həndəvərindəki məhəllələrindən birinin qala tikilərkən, yaxud bu ərazidə
hərbi əməliyyat zamanı uçulub dağılan və torpaqla örtülən evlərindən olmuşdur.
1962-1964-cü illərdə Qız qalasının ətrafında aparılan arxeoloji işlər nəticəsində
içərisində çoxlu miqdarda şüşə, çıraq, rəngli çini, saxsı qab və s. əşya qırıqları olan bir
sıra təsərrüfat çalaları və quyuları aşkara çıxarılmışdır. Arxaik səciyyə daşıyan orijinal
formalı tunc balıq fiquru diqqətəlayiqdir. 48
Qala yaxınlığında qazıntı aparılarkən onunla bağlı olub bir-biri ilə yeraltı
lağımla birləşdirilmiş bir neçə dayaz susuz quyu da tapılmışdır. Onlardan yalnız maye
tullantılarını qaladan kənara çıxarmaq üçün istifadə edilə bilərdi. 49
Qız qalasının diqqətlə nəzərdən keçirilməsi onun baş hissəsinin bərpa edildiyini
göstərir. Hal-hazırda qalanın başında maşikullar yoxdur, lakin XII əsrdə onlar,
şübhəsiz, mövcud olmuşdur. Ehtimal ki, qalanın başı onun mövcud olduğu müdd ət
ərzində dəfələrlə uçulub dağılmış və dəyişdirilmişdir.
Yaşca ən qədim olan bu əzəmətli qüllə həcm etibarı ilə də Abşeronun bütün
qüllələrindən böyük olub, XII əsrdə qala içərisində ən möhtəşəm müdafiə istehkamı,
Bakı və ətraf ərazilərin müdafiə istehkamları sistemində baş içqala idi.
XII əsrdə Şirvanşahların onlarla gəmidən ibarət güclü dəniz donanması var idi
və Bakı Şirvanın mühüm feodal şəhərlərindən biri idi. Onun müdafiəsi dövlət
əhəmiyyətli tədbirlərdən idi.
Qız qalasının şimal tərəfində qazıntı zamanı Şah Abbas darvazasına doğru
107