Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
xəlifədən sərhədləri şimaldan gələn köçərilərin basqınlarından qoruyan qoşunu<br />
saxlamaq şərtilə, cizyədən azad olunmasını xahiş etmişdi.<br />
Burada söhbət, şübhəsiz, Dərbənddən gedirdi. Mənbələrin məlu matına görə<br />
Sasani şahları bu diyara böyük əhəmiyyət verirdilər. Onlar müdafiə sədləri və qala 14<br />
tikdirməklə Dərbəndi möhkəmləndirir, burada onların etibar etdikləri müxtəlif<br />
xalqların nümayəndələrindən ibarət böyük qarnizon saxlayırdılar; onların arasında<br />
şirvanlılar da var idi. Qarnizon saxlamaq üçün daimi vəsait mənbələri lazım idi. 15 Yaqut<br />
maraqlı məlumatlar gətirir: "Bu adamlara (mühafizəçi xalqlara) diyarı müxtəlif kafir<br />
türk tayfalarından və digər xalqlardan müdafiə etmək üçün lazım bildikləri hər şeyi<br />
tikməyə icazə verilirdi və onlar mərkəzi hakimiyyətdən heç nə istəmir, onu xərcə<br />
salmırdılar". 16 Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, onlar Dərbənd istehkamlarının<br />
müdafiəsi üçün lazım olan vəsaiti də hələ ərəb istilasından xeyli əvvəl neft mədənlərinin<br />
istismar edildiyi və yerində yaşayış məskəni, yaxud şəhərcik olan Bakıdan alırdılar. 17<br />
Məlumdur ki, türklər VI əsrin ikinci yarısında şərqdə Çindən tutmuş, qərbdə<br />
Qafqaz, Bizans və İrana qədər uzanan geniş imperiya yaratmışdılar. VI əsrin ikinci<br />
yarısında türklər Qafqaza lap yaxın laşaraq, həmin vaxtdan etibarən Şirvana daim<br />
basqınlar etməyə başladılar. Türklər buna qədər Qafqazdan keçən yola bələdidilər, belə<br />
ki, VI əsr müəllifi Bizanslı Menandrın verdiyi xəbərə görə, türk xaqanı Dizavul İran,<br />
sonralar isə Bizansla ipək ticarəti apar-maq və ticarət əlaqələri yaratmaq məqsədi ilə<br />
568-ci ildə Altaydan elçilik göndərmiş və həmin elçilik "Qafqaz dağlarının özünü"<br />
aşaraq Bizansa gəlmişdi. Görünür elçiliyin yolu Dərbənd keçidindən və Şirvandan<br />
keçmişdir. 18 Şirvan son Sasani şahları və ilk ərəb valiləri dövründə köçəri türklərin və<br />
xəzərlərin bir sıra dağıdıcı basqınlarına məruz qalmışdı. 19<br />
Toponimika ilə yanaşı, bir sıra narrativ və lapidar mənbələrin öyrənilməsi köçəri<br />
türklərin Abşerona erkən orta əsrlərdə gəldiyini göstərir. V əsrin birinci yarısı Bizans<br />
müəllifi Panili Prisk erkən orta əsr mənbələrinin türklərlə eyniləşdirdiyi hunların<br />
dəfələrlə Midiyaya hücum etdiklərini xəbər verir. Yol, ehtimal ki, Böyük Qafqaz<br />
dağlarından keçirdi. Eramızın ilk əsrlərində belə basqınların birində hunlar geri<br />
qayıdarkən düşmənlərin təqibindən qurtarmaq üçün "sualtı qayalardan od qalxan başqa<br />
yolla gedərək öz ölkələrinə qayıtmışdılar". 20<br />
Priskin Abşeron sahillərinə və onun yanar qazlarına aid məlumatları<br />
hun-türklərin eramızın ilk əsrlərində Abşeronda olduqlarını, ehtimal ki, burada<br />
məskunlaşdıqlarını göstərir. Abşeron ərazisindəki toponimika burada erkən orta<br />
əsrlərdən etibarən qismən türkləşmə prosesi getdiyinə dəlalət edir. 21<br />
Türklərin Dərbənd keçidindən Qafqaz A lbaniyasına köçməsi VI əsrdən<br />
başlayaraq və sonralar, VIII əsr mənbələrində qeyd edilir. Türklər Abşerona girərək<br />
VIII əsrin birinci yarısında Bakını tutdular. Türklərin bu dövrdə Bakıya basqınları ərəb<br />
və erməni mənbələrində qeyd edilir. Ərəblər VIII əsrin əvvəllərində şimala - Dərbəndə<br />
doğru və ondan şimal tərəfdəki ərazilərə işğalçılıq yürüşlərinə başladılar. Burada onlar<br />
artıq V əsrdən dəfələrlə A lbaniyaya hücum edərək onların qala və şəhərlərini dağıdan<br />
xəzərlərin və türklərin saysız-hesabsız ordusu ilə toqquşdular. 22 729-cu ildə xəlifə<br />
Hişam (724-743) Cərrah ibn Abdullahı geri çağırdığı Məsləmə ibn Əbdül-məlikin<br />
39
Change language