Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

türkdilli tayfalar tərəfindən intensiv infiltrasiyaya məruz qalmış irandilli əhali
olmuşdur.
Ərəb tayfaları A zərbaycanın müxtəlif yerlərində yerləşdirilmələrinə
baxmayaraq, türkdilli, irandilli və qafqazdilli tayfalardan ibarət yerli əhali tərəfindən
assimilyasiyaya uğradılmışdır. Onla rın dilləri toponimikada və yerli dillərin
leksikasında iz buraxaraq aradan çıxmışdır. Bu, ərəb istilası başlayarkən ölkədə türk və
İran ünsürlərinin sabitləşdiyini göstərir.
Abşeronun araşdırdığımız toponimləri arasında ən çətin izah olunanı və
maraqlısı Bakı şəhərinin adıdır. Biz Bakının unudulmuş qədim adını aydınlaşdırmağa,
onun etimologiyasını müəyyənləşdirməyə, uzun bir tarixi dövr ərzində məruz qaldığı
dəyişiklikləri izləməyə və izah etməyə cəhd göstərəcəyik.
Bakı şəhərinin adına ilk dəfə V-VIII əsr mənbələrində Baqavan, Atli (Atşi)
Baqavan və Atşi (Atəşi) - Baquan rast gəlinir. Bir sıra müəlliflərin fikrincə, bu ad
altında Bakı nəzərdə tutulur. "Baqavan" toponimi Hind-Avropa dillərinin bir çoxunda
―allah‖ , ―günəş‖ mənalarını bildirən "baqa" kökündən ibarətdir.
Sanskrit dilində "bhaqa" - günəş, ay, Siva (ilahə) deməkdir; Avesta və qədim
İran dillərində "baqa" "allah"dır. 93 "Baqa" sözünə "allah" mənasında e.ə. VI əsr Bisitun
mixi kitabəsində də rast gəlinir. 94 Pəhləvi dilində "baq", qədim erməni dilində "baqa"
allah deməkdir. 95 Məlum olduğu kimi bu söz qədim erməni dilinə qədim fars dilindən
keçmişdir. " Baqa" sözünə böyük, ilahə, allah mənalarında qədim türk dillərində də rast
gəlinir. 96 "Baqavan" toponimi "Baqa", yaxud "Baq" söz kökündən və "van"
şəkilçisindən ibarətdir. A zərbaycan, Ermənistan, İran və digər Şərq ölkələrinin bir çox
şəhər və yer adlarında təsadüf olunan "van" şəkilçisi böyük, mühüm şəhər mənası
bildirir. 50-yə yaxın, o cümlədən Şirvan, Naxçıvan, Həftəvan, Mehrevan, Kəmüşa-van,
İrəvan, Sarvan, Bacirvan və s. adları misal çəkmək olar. 97
Sasanilər dövründə və ondan xeyli əvvəl A zərbaycanın şimal-şərq və cənub
hissələrində, Ermənistanda, İranda, " Baqavan", "Baqaran", "Baqin", "Baqayaric" 98 və s.
adlı şəhərlər və yaşayış məntəqələri mövcud olmuşdur. Bu məntəqələrin hər birində
sönməz od yanırdı, onlarda, V-VIII əsr tarixçilərinin qeyd etdiyi atəşpərəstlik
bütxanələri, qurbangah və məbədləri var idi. 99 Atəşpərəstlərin belə müqəddəs dini
yaşayış məntəqələrindən biri də Movses Xorenli (V əsr) 100 , Anani Şirakasi (VII əsr) 101
və Gevondun (VIII əsr) 102 adını çəkdikləri Baqavan, Atli (Atəşi) - Baqavan və Atəşi -
Baquan şəhəri idi.
Qeyd edilməlidir ki, bir neçə " Baqavan" olmuşdur. Movses Xorenlidə
aşağıdakıları oxuyuruq: " O (eramızın III əsrində hakimiyyət sürmüş Sasani şahı Ərdəşir
- S.A.), məbədlərdə ibadəti daha da gücləndirdi, Hürmüzdün Baqavandakı
qurbangahlarında odun daim yandırılmasını əmr etdi". 103 Bakıda olmuş hind alimi,
atəşpərəst - pars Modi qeyd etmişdir ki, qədim hind kitabələrində Xəzər dənizinin qərb
sahillərində atəşpərəstlərin çoxlu məbəd-lərinin olduğu göstərilmişdir. 104 Bakı sakinləri
A t ş i (Atəşi)- yəqin ki, bu Baqavan deməkdir.
Bax: И.А. Обрели. Избранные труды, 1963, с. 371.
31