You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Həmin neftdən <strong>Azərbaycan</strong>da və İranda revmatizm, podaqra, dəri-zöhrəvi və s.<br />
xəstəliklərdə dərman kimi istifadə olunurdu. Onu "yarım, yaxud bir yarım unsiya" 9<br />
miqdarında qəbul edirdilər. Abşeronun neft quyularının çoxu xanın mülkiyyəti idi. Ağzı<br />
daşla örtülmüş ağ neft quyularının üstünə palçıq tökərək üzərində xanın adı yazılırdı. 10<br />
Bakı xanının neftdən və duzdan illik gəliri qırx min manata çatırdı. 11<br />
XVIII əsrin 80-ci illərinədək ağ və qara neft hasilatı xeyli artdı. (Qara neftlə,<br />
yəni qırla - S.A.) Bakı evlərinin yastı damlarını örtürdülər. Yerli əhali qumla<br />
qarışdırılmış xırda yapmalar, yaxud kürə şəklində neftdən yanacaq kimi istifadə<br />
edirdi. 12 1796-cı ildə Bakıda olmuş Marşall fon Biberşteyn xəbər verirdi ki, "Abşeron<br />
yarımadası tükənməz neft ehtiyatına malikdir..." 13 "...Neft, başlıca olaraq, Gilanda<br />
satılır. Ona görə də bu əyalətdəki baramaqurdu bəsləyənlər ya təcrübədən, ya da kütləvi<br />
avamlıqdan nefti həmin qurdların becərildiyi evləri, işıqlandırmaq üçün yandırıla bilən<br />
yeganə maddə sayırlar". 14<br />
Bu zaman böyük miqdarda ağ neft quru yolla və dənizlə kirjimlərdə və xırda gəmilərdə<br />
bir sıra ölkələrə daşınırdı. 15 1796-cı ilə aid bir sənəddə "saz taxta çarbəndi olan eni 2 1/4<br />
arşın, dərinliyi 13 sajın, daşla hörülmüş qapaqlı" ağ neft quyusu təsvir edilir. Nefti ixrac<br />
etmək üçün "xanın müəyyən etdiyi yerə" bir batman, yaxud 20 funt neft üçün xan pulu<br />
ilə bir abbası, yaxud 20 qəpik ödənilirdi. 16 Qmelinin məlumatları ilə müqayisədə neft<br />
ucuzlaşmışdı ki, bu da görünür onun hasilatının artması ilə bağlı idi.<br />
XIX əsrin əvvəlində Abşeronda 100-ə yaxın ağ neft, 15 qara neft quyusu var<br />
idi. 17 Yığılmış neftin hamısı arabalarda Bakıya daşınırdı. Orada nefti çənlərdə<br />
saxlayırdılar. Şəhərin cənub divarının yaxınlığındakı təpədə yeraltı baş rezervuar,<br />
yaxud baş qara neft anbarı var idi. 18 İllik qara neft hasilatı təqribən 240 000 pud idi.<br />
Neftin çox hissəsi (təqribən 215 000 pud) İrana ixrac edilir, qalan hiss əsi isə ölkədə<br />
istifadə olunur və Həştərxana aparılırdı. 800 puda yaxın ağ neft istehsal edilirdi. 19<br />
XIX əsrin əvvəllərində qara neft quyularının sayı XVII əsrlə müqayisədə 3<br />
dəfədən az olmayaraq aşağı düşdüyü halda, ağ neft quyularının sayı demək olar ki, 3<br />
dəfə artmışdı. İllik neft hasilatı da XVII əsrlə müqayisədə 5 dəfədən çox azalmışdı.<br />
Sosial-iqtisadi və siyasi amillərlə əlaqədar neft ixracı da XVII əsrə nisbətən xeyli aşağı<br />
düşmüşdü.<br />
Abşeronda neftdən əlavə, çoxlu miqdarda duz istehsal olunurdu. Ən yaxşı duz<br />
Bakının şimal qərbindəki böyük Masazır gölündən çıxarılırdı. 1770-ci ildə duzun bir<br />
pudu yeddi qəpik yarıma satılırdı. Onun gəliri xanın xəzinəsinə daxil olurdu. 20 1796-cı<br />
ildə bu duzun hər arabasının (furasının) ixracı üçün xan pulu ilə 5 manat, bir eşşək, at,<br />
yaxud öküz yükündən (xarvar-xalvar - S.A.) 21 isə 1 man. 60 qəp. alınırdı. Pullar " xanın<br />
müəyyən etdiyi yerə" ödənilirdi". 22<br />
Qambın şahidliyinə görə, təkcə Masazır gölündən ildə 150 min pud əla duz<br />
çıxarılırdı. Xalvarı 1 man. 25 qəpiyə satılan 23 bu duz dəniz və quru yolla böyük<br />
karvanlarla İrana və <strong>Azərbaycan</strong>a aparılırdı.<br />
1747-ci ildə şəhərin ətrafında böyük zəfəran tarlaları var idi. 24 Lerx göstərirdi ki,<br />
"...zəfəran bağları əvvəlkindən qat-qat çox idi. Onlar şəhərin yaxınlığında salınmışdı". 25<br />
1770-ci illərədək Bakıda zəfəran becərilməsi xeyli artsa da, bu bitki Dərbənddə daha<br />
217
Change language