Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
təlimi Fəzlüllahın və onun müridlərinin yazdığı bir sıra traktatlarda - " Cavidan-i Kəbir",<br />
"Məhrəmnamə" və s. əksini tapmışdır. 187 Hürufiliyin tərəfdarları Quranın əsas<br />
ehkamlarının yenidən nəzərdən keçirilməsini və təkzib olunmasını mümkün hesab<br />
edirdilər. Bu təlimə görə Kainat əbədidir. "İlahi başlanğıc insanda, hətta onun surətində<br />
təcəssüm edir, zira insan Allahın surəti kimi yaradılıb. Kainat kimi, insan cəmiyyətinin<br />
hərəkəti də siklik surətdə dövr edir. Hər sikl Adəmin təzahürü ilə başlayıb "Qiyamət<br />
günü" ilə qurtarır. İlahi başlanğıc peyğəmbərliyə, müqəddəsliyə, ilahiliyə, yaxud<br />
allahlığa qədər kamilləşən insanda təcilli edir. Sonuncu peyğəmbər Məhəmməd, ilk<br />
müqəddəs Əli, sonuncu müqəddəslər isə on birinci şiə imamı Əl-Həsən əl-Əsgəri<br />
olmuşdur. Fəzlüllah Astrabadi allahın təccəlla etdiyi ilk insandır". 188 Fəzlüllahın<br />
məşhur "ənəlhəqq" - "mənəm allah" ifadəsi bütün Yaxın Şərqdə geniş yayılmışdı.<br />
Hürufilər nitqin, ağlın rəmzi, təcəssümü saydıqları ərəb əlifbası hərflərinə (cəm halda -<br />
hüruf) mistik məna verirdilər. Onlar insanla, təbiətlə, Allahla eyniləşdirilirdilər.<br />
Hərflərdə insan surətinin xətt və ünsürlərinin mistik nişanələri gizlənmişdir. 189 Şiəlik<br />
kimi, hürufilik də feodalizmə, Teymurilər istibdadına qarşı xalq hərəkatlarının ideoloji<br />
pərdəsi idi. Hürufilik təlimi öz dövrünə görə mütərəqqi olmuşdur. Feodalizmə qarşı<br />
inqilabi müxalifət bütün orta əsrlər boyu davam etmişdir. Zamanın şəraitinə müvafıq<br />
olaraq o, gah mistika şəklində, gah açıq bidət şəklində, gah da silahlı üsyan şəklində<br />
meydana çıxır. 190 Hürufilik hərəkatı dini pərdəsinə baxmayaraq, açıq-aşkar antifeodal<br />
xalq hərəkatı istiqaməti daşımışdır. Fəzlüllah edam olunduqdan sonra hürufilər<br />
Teymurilərə qarşı çıxış etmişlər. Hürufilər "istibdad və zülmü aşıb daşdığı yer üzünə<br />
həqiqət və ədalət gətirəcək" 191 Qaimin, yəni Mehdinin zühuruna inanırdılar.<br />
XIV əsrin sonlarında Bakı hürufilik təliminin bütün Yaxın və Orta Şərqə<br />
yayılmağa başladığı mərkəz idi. Qeyd etmək vacibdir ki, Bakı əhalisi sünniliyin şafiilik<br />
məzhəbinə mənsub müsəlmanlar idi. 192 Lakin şiəlik burada artıq XIII əsrin axırlarında<br />
və XIV əsrdə yayılmağa başlamışdı. Bunu XIII əsrin sonunda Bibiheybətdə şiə<br />
müqəddəslərindən sayılan Hökumə xanımın məscidinin və məzarı üzərində türbəsinin<br />
tikilməsi, eləcə də XV əsrdə Şirvanşahlar sarayının Divanxanasında və türbəsində<br />
Əlinin adı çəkilən kitabə də göstərir. Görünür, Dərbəndi Şirvanşahlar sülaləsindən olan<br />
I Xəlilüllah, ehtimal ki, şiəliyə meyl göstərmiş, yaxud həmin kitabələr, sonralar, XVI<br />
əsrin əvvəllərində, Dərbəndi şirvanşahlar - Şeyxşah və başqaları - vassalı olduqları Şah<br />
İsmayıla xoş gəlmək üçün şiəliyi qəbul etdiyi vaxtlarda yerləşdirilmişdir. XIV əsrin<br />
sonlarında <strong>Azərbaycan</strong>da görkəmli şair, filosof və mütəfəkkir İma-dəddin Nəsimi<br />
(1369-1417) yaşayıb-yaradırdı. Bir ehtimala görə, təbrizli, başqa bir ehtimala görə isə<br />
şamaxılı olan Nəsimi Bakıda yaşayırdı. O, türk, fars və ərəb dillərində zəngin poetik irs<br />
qoyub getmişdir. Aşağı təbəqələrdən çıxmış Nəsimi xalqa ən yaxın lirik şair, onun<br />
hakim feodal sinfinə və zadəganlara nifrətinə tərəfdar çıxmışdır. Nəsimi dünyagörüşü<br />
etibarilə hürufi olmuşdur. Fəzlüllah Nəiminin ölümündən sonra Nəsimi hürufilik<br />
təriqətinin ən görkəmli rəhbəri olmuşdur. Nəsiminin bütün həyatı və yaradıcılığı<br />
hürufilik ideyalarının yayılmasına, Teymurilər əleyhinə mübarizəyə həsr olunmuşdur.<br />
O, müsəlmanları A llaha və dinə xidmətdən imtina etməyə çağırmışdır. Onun bütün<br />
əsərləri, türkcə Divanı hürufilik fəlsəfəsi və ideyaları ilə aşılanmışdır. Nəsimi ən gözəl<br />
127
Change language