Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

Ruhanilərin nümayəndələri arasında fəlsəfi əsərləri ilə Şərqdə tanınan sufi alim
şeyxləri var idi. XI əsrin birinci yarısında Şirvanşahlar sarayında şeyx Məhəmməd Əli
Bakuvi böyük şöhrət qazanmışdı. XI əsrin ikinci yarısında Şirvanda məşhur şeyx olan
şeyx Əl-Hüseyn ibn Əli (ö. 1074/5) onun kiçik qardaşı idi. Onun Pirsaat çayının
sahilindəki Pirhüseyn xanəgahı adlanan ziyarətgahı təkcə Şirvanda deyil, bütün Yaxın
Şərqdə də böyük hörmət qazanmışdı. Bu xanəgaha iri vəqf mülkləri, bahalı parçalar,
digər qiymətli əşyalar mənsub idi. Xanəgahın müridləri, dərvişləri və xidmətçilər
minlərlə baş qoyuna və yük heyvanına sahib idilər. Pirhüseynin sağlığında və sonralar
xanəgah mühüm mədəni, fəlsəfi, elmi, ədəbi və dini mərkəz olmuşdur. 32
Şəhər zadəganları sırasına iri tacirlər də daxil idi. Şəhərlərdə sənətkarlığın və
əmtəə istehsalının inkişafı Şirvan dövlətinin iqtisadiyyatında ticarətin və əmtəə-pul
münasibətlərinin vüsət almasına təkan verirdi. Şirvanın, Bakı, Şamaxı, Dərbənd və
digər orta əsr şəhərləri sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri idilər. XII əsr mənbəyində
şəhərin "tacirbaşı"ları adlandırılan 33 "Şeyx ət-Tüccar", "Məlik ət-Tüccar" kimi iri
tacirlər də şəhərin hakim təbəqələri arasında mühüm yer tuturdu. Onlar rastabazarlara,
sənətkarlıq emalatxanalarına, karxanalara, dükanlara. karvansaralara və digər daşınar
və daşınmaz əmlaka sahib idilər. Xırda alverçilər və çərçilər əhalinin istismar edilən
zümrələrinə daxil idilər.
Şəhərlərin və şəhər həyatının inkişafı nəticəsində onların idarə olunmasında
burada yüksək vəzifələr tutan nüfuzlu tacirlər fəal rol oynamağa başladılar. 1363-cü
ildə tərtib olunmuş mənbədə müqatiə (icarə) hüququ əsasında Arran, Muğan, Qəvbəri
(Mahmudabad və Bakuyə şəhərləri, yaxud "neft mənbələr"i ilə birlikdə) və Şirvan
vilayətlərinə sahib olan Xoca Fasihi Şirvaninin adı çəkilir. "Müqatiəyə müvafiq olaraq,
ona məxsus mülkiyyət hüququ sənədinə görə..." həmin yerlərdən çox böyük məbləğdə -
820 min dinar - 82 tümən gəlir gəlirdi. Sənəddə göstərilirdi ki, "Həmin məbləğ adı
çəkilən yerlərdən daxil olur". 34
Orta əsrlərdə Azərbaycanın iqtisadi həyatında icarə sistemi hələ ərəb
hökmranlığı dövründən mövcud idi. XIII-XIV əsrlərdə, monqollar dövründə icarə
sistemi daha da inkişaf etmiş, dövlət vergilərinin alınmasının və dövlət gəlirlərinin
başlıca forması kimi şəhərlərin təsərrüfat həyatında geniş yayılaraq, bütövlükdə ölkənin
məhsuldar qüvvələrinin inkişafında əngələ çevrilmişdi.
Feodal şəhər inzibati idarəsinin mühüm simalarından biri şəhərin bazarlarına,
ticarət-sənətkarlıq məhəllələrinə, məhsulların keyfiyyətinə, təmizliyə və qayda-qanuna,
ölçü və çəki vasitələrindən düzgün istifadə olunmasına nəzarət edən mühtəsib idi. O,
polis funksiyasını da - şəhərdə ictimai asayişin qorunması, cinayət işlərinin və
cinayətkarlığın tədqiqi, sərxoşların və iğtişaşçıların cəza landırılması - icra edirdi.
Mühtəsib, həmçinin şəhər sakinlərinin Quranın göstərişlərinə və islam dini ayinlərinə
riayət etmələrini nəzarətdə saxlayırdı. 35
Bakı şəhərinin feodal cəmiyyətində rəislər mühüm yer tuturdu. Bakının
İçərişəhər hisəsəsindəki Sınıqqala məscidinin divarındakı kitabədə memarının adı
çəkilir: Ustad ər-Rəis Məhəmməd ibn Əbubəkr (h.417 (1078/79)-ci il). 36 Bu tarix
şirvanşah I Fəribürzün hakimiyyət dövrünə uyğun gəlir. Rəislər şəhərin sosial
92